Exitpoll: prognose van de verkiezingsuitslagen

Het is een terugkerend fenomeen bij onder andere de nationale Tweede Kamerverkiezingen: de exitpoll. Alvorens de daadwerkelijke uitslag van de verkiezingen bekend is, wordt de uitslag van deze exitpoll gepresenteerd met een prognose van de uiteindelijke resultaten. Meestal komt deze prognose bijzonder dicht bij de uiteindelijke uitslag: op de exitpolls die tot en met de Tweede Kamerverkiezingen van 2017 zijn uitgevoerd zit een gemiddelde foutmarge van circa twee procent. Waar komt dit grote verschil in nauwkeurigheid met andersoortige opiniepeilingen vandaan? Wat is een exitpoll nou precies en op basis van welke gegevens wordt deze gecreëerd?

Wat is een exitpoll?

Een exitpoll is een opiniepeiling van het stemgedrag van kiezers en wordt bijvoorbeeld ingezet bij de landelijke verkiezingen voor de Tweede Kamer der Staten-Generaal. Het grote verschil tussen standaard opiniepeilingen en een exitpoll is echter dat bij die laatste wordt gevraagd op welke partij de kiezer heeft gestemd, in plaats van op welke partij ze verwachten te gaan stemmen. Een exitpoll wordt dus gehouden op de dag van de verkiezingen zelf en direct nadat de kiezer heeft gestemd. Dit zorgt voor een relatief nauwkeurige uitslag die vaak al uitvoerig wordt besproken, voordat de daadwerkelijke resultaten binnen zijn.

Hoe wordt een exitpoll uitgevoerd en hoe betrouwbaar is het?

Ipsos is een onderzoeksbureau dat wereldwijd actief is in onder andere de uitvoer van diverse opiniepeilingen. Bij de verkiezingen voor de Tweede Kamer in 2017 nam Ipsos de exitpoll voor zijn rekening, net als bij de meeste nationale verkiezingen in de jaren daarvoor. Bij de Tweede Kamerverkiezingen in 2017 selecteerden zij circa veertig stembureaus verdeeld over het land, met een totale capaciteit van enkele tienduizenden kiezers. De selectie van de stembureaus vindt plaats op basis van persoonlijke aspecten van de gemiddelde kiezer zoals sociale klasse en leeftijd, zodat de resultaten representatief zijn voor heel Nederland. De geselecteerde stembureaus bevinden zich zowel in steden als in dorpen. Nadat de kiezers hun stem hebben uitgebracht vullen zij een apart formulier in waarin ze nogmaals hun stem uitbrengen, maar dan enkel bedoeld voor de exitpoll van Ipsos. Deelname aan de exitpoll is niet verplicht, doch ligt het gemiddelde percentage deelnemers vrijwel altijd boven de 80%.

Een onderzoeksbureau heeft niet alleen een overzicht van de uitgebrachte stemmen, maar is meestal ook op de hoogte van enkele persoonlijke gegevens van de kiezers. Deze gegevens kunnen bijvoorbeeld worden gebruikt voor het maken van een schatting van het aantal kiezers dat is ''overgestapt'' naar een andere partij, of voor het leggen van verbanden tussen stemgedrag en aspecten als leeftijd, geslacht en demografische gegevens.

De geschiedenis van de exitpoll

Er gaan verschillende verhalen de ronde over wie nou de bedenker van de exitpoll is. Feit is dat de huidige exitpolls op bijna dezelfde wijze worden uitgevoerd als bij de Nederlandse Tweede Kamerverkiezingen van 1967. De dan 29-jarige Marcel van Dam is socioloog en afgestudeerd op een scriptie over verkiezingssociologie. Hij kwam op het idee om bij de verkiezingen van dat jaar met behulp van een steekproef een prognose over de verkiezingsuitslag uit te brengen. Op basis van de achtergrond van de kiezers (o.a. geslacht, leeftijd, sociale klasse en opleiding) selecteerde hij vier stembureaus in Utrecht waarvan de kiezers de bevolking van Nederland ongeveer zouden moeten representeren. Bij deze steekproef werd de kiezers gevraagd om na het uitbrengen van hun stem, nog een ander formulier in te vullen waarbij ze moesten aangeven welke op wie zij zojuist hadden gestemd. Uiteindelijk ging circa 85% van de kiezers op dit verzoek in, wat van Dam ruim 3400 resultaten opleverde. De resultaten werden met computers geanalyseerd en van Dam presenteerde diezelfde avond eigenhandig de prognose op nationale televisie. Door de verrassend nauwkeurige voorspellingen bleef hij de exitpolls in de daaropvolgende jaren uitvoeren, totdat een onderzoeksbureau de taak van hem overnam. Ipsos is anno 2020 het onderzoeksbureau dat alle landelijke exitpolls in Nederland, en vele andere Europese landen uitvoert.

Een ander verhaal over het ontstaan van de exitpoll is ook afkomstig uit het jaar 1967, maar dan een aantal maanden later in Kentucky, Verenigde Staten. Warren Mitofsky, die reeds als opiniepeiler werkte, zette in opdracht van CBS News een peiling op touw bij de gouverneursverkiezingen in deze Amerikaanse staat en gaf er uiteindelijk ook de naam exitpoll aan. Hiermee wordt hij door verschillende bronnen als grondlegger gezien. Daarnaast claimt men dat er in de jaren 40 van de 20ste eeuw al stembuspeilingen (exitpolls) werden gehouden in de Amerikaanse stad Denver.

Exitpolls en fraude

Met enige regelmaat worden exitpolls ook ingezet als extra controle voor het verloop van (politieke) verkiezingen. Wanneer de exitpoll sterk afwijkt van de daadwerkelijke uitslag kan dit namelijk een indicatie zijn voor fraude of systeem- of procesfouten. Daarnaast kan een exitpoll ook invloed hebben op het verloop van de verkiezingen wanneer de uitslag van de exitpoll bekend wordt gemaakt voordat alle stembureaus gesloten zijn. Het te snel bekend maken van de resultaten van een exitpoll is in enkele landen dan ook verboden.