Revolutie, betekenis en geschiedenis

Het is niet eenvoudig om een definitie te geven van het woord revolutie. In de loop van de geschiedenis heeft het woord verschillende betekenissen gehad. Revolutie als woord is afgeleid van het Latijnse woord 'revolutio', dat om- of terug(!)-wenteling betekent. Copernicus gebruikte het woord revolutie ter aanduiding van de regelmatige omwenteling van de hemellichamen. Het begrip revolutie is zo geladen dat een genuanceerde en objectieve discussie vaak bij voorbaat ernstig wordt vertroebeld: de partijen staan vijandig tegenover elkaar. Wat de een goede revolutie noemt, kan door de ander als een ramp worden gezien.

Woordenboeken

In woordenboeken kan men veel betekenissen vinden van het woord revolutie, onder andere: grote verandering, plotselinge en gewelddadige ommekeer van politieke verhoudingen, draaiing van de hemellichamen, staatsomwenteling, plotselinge van ommekeer van sociale, culturele en economische verhoudingen, ingrijpende verandering in een samenleving, poging om de macht te verkrijgen in een staat, oproer, opstand, staatsgreep, omverwerping, machtsovername en kentering.

Het woord evolutie betekent een geleidelijke verandering en is het tegengestelde van revolutie.

Copernicus

De Poolse Nicolaas Copernicus (1473-1543) schreef een boek De revolutionibus orbium coelestium (van de hemel, spreek uit: keulestium) in 1543 over de omwenteling (revolutionibus) van de hemellichamen (orbium) en kwam tot de slotsom dat de aarde om de zon draait en dat niet de aarde in het centrum van het universum staat. Hierdoor ontstond in de wetenschap een nieuw wereldbeeld, het betekende een wetenschappelijke revolutie, kortom een Copernicaanse revolutie of wending.

Revolutie in ruime en beperkte zin

Men kan het woord revolutie ook gebruiken in ruime zin, bijvoorbeeld: de industriële revolutie, maar in feite gaat het hierbij om een versnelde ontwikkeling, maar niet om een totale verandering.

Men kan het begrip revolutie beter hanteren in beperkte zin, namelijk in de betekenis van een radicale en betrekkelijk snelle verandering van de bestaande structuren. Een staatsgreep zonder echte sociale veranderingen is dan eigenlijk geen revolutie, het gezag komt aan anderen, maar in het maatschappelijk leven verandert weinig of niets. Uit het onderstaande blijkt dat vele revoluties weinig nieuws hebben gebracht en alleen maar tot nieuwe onrechtvaardigheid en onderdrukking hebben geleid. Revolutionaire leiders ontpopten zich als dictatoren die geen tegenspraak duldden en niet schroomden om velen om te brengen.

Een revolutionaire beweging wil dikwijls de politieke, sociale, economische en culturele orde veranderen of omverwerpen, desnoods met geweld. Een dergelijke revolutie betekent veelal een breuk met de historische continuïteit. De revolutionair verlangt dan naar een nieuwe orde, gevormd naar zijn idealen. Hieronder volgt een korte geschiedenis van de revolutie in hoofdlijnen. Niet alle revoluties komen ter sprake, het is slechts een greep uit een lange veelal gewelddadige historie.

Revolutie in de Middeleeuwen

Het denken in de Middeleeuwen is statisch te noemen. Men bezag de bestaande orde als van God gegeven. Kleine protestbewegingen werden veelal vervolgd, bijvoorbeeld de Waldenzen in Frankrijk. Echter de radicale Franciscus van Assisi (1181/1182-1226) met zijn protest tegen rijkdom en weelde, bleef binnen de orde van de kerk van Rome.

Hier en daar waren er revolutionaire bewegingen. John Ball keerde zich rond 1380 tegen de standenmaatschappij in Engeland. Echter onder de Europese vorsten was er een verlangen naar de vrede en de beschaving van het Romeinse rijk (De Italiaanse vorst Frederik II, 1215-1250).

De Taborieten, volgelingen van Johannes Hus kwamen met vergaande sociale eisen ten gunste van de arme boeren en plunderden kastelen van ridders in Bohemen en Silezië en wilden het Godsrijk stichten op aarde. Rond 1450 veranderde deze radicale beweging in een geweldloze groepering, waaruit de zogenaamde Boheemse broeders voortkwamen en later de Evangelische Broedergemeente.

In de religieuze verzetsbeweging van Thomas Münzer (1490-1525) in Duitsland zijn kenmerken aan te wijzen die kenmerkend zijn voor revolutie, die een bewuste omverwerping van de bestaande sociaal-politieke orde beogen. Het ging hem om een nieuw aards rijk van sociale gelijkheid en gerechtigheid. Hij leidde de Boerenopstand in 1524 en werd een jaar later onthoofd.

De Wederdoper Jan van Leiden (ofwel: Johan Beukelszoon) was korte tijd koning van het Wederdoperse koninkrijk in het Duitse Münster. Hij wilde het Godsrijk stichten op aarde en meende dat het wereldeinde spoedig zou komen. Hij schafte het geld af en voerde gemeenschap van goederen en veelwijverij (polygamie) in. Jan van Leiden werd in 1532 ter dood veroordeeld na marteling.

Renaissance en Humanisme

Het Humanisme en de Renaissance wilden breken met het Middeleeuwse statische denken.
Thomas Moore schilderde in zijn boek Utopia (1516) nieuwe economische, sociale en politieke verhoudingen. In de 16e en 17e eeuw begon het begrip revolutie meer inhoud te krijgen in de richting van de hedendaagse revolutie. Maar Moore en andere humanisten verwachtten geen verbetering door de massabewegingen.

De Reformator Johannes Calvijn erkende het recht van opstand. Hij was van mening dat de bestaande orde moet voldoen aan de Bijbelse normen. Echter alleen de "lagere magistraten" hebben dat recht van opstand en niet de volksmassa, aldus Calvijn.

Maarten Luther had moeite met de sociale misstanden onder de arme boeren, maar verzette zich toch tegen de radicale Boerenopstand van Thomas Münzer, omdat hij chaos vreesde door het gedrag van de massa die zich tegen de vorsten keerde. Luther aanvaardde de overheden als van God gegeven en hij vond dat men die overheden moest gehoorzamen.

De Monarchomachen (vorstenbestrijders) in Frankrijk verzetten zich tegen het absolutisme van de vorst, maar riepen op tot herstel van de oude toestand: namelijk een vorst met beperkte macht, gecontroleerd door de standen.

Het Nederlandse verzet tegen Spanje (1568-1648) beriep zich in feite ook op oude privileges tegenover bureaucratie en centralisatie. Historici spreken hier over een "conservatieve revolutie". Het is ook opmerkelijk dat het woord revolutie gebruikt werd voor het herstel van het koningschap (van de Stuarts) na de dood van Cromwell in Engeland. Revolutie kreeg toen meer de betekenis van politieke omwenteling en naast het element van herstel, kreeg ook het begrip vrijheid een sterk accent. Wanneer Willem III in 1668 de oude rechten van het Engelse parlement herstelt, sprak men van de " Glorious Revolution".

De Verlichting

In de periode van de Verlichting werd het levensgevoel en het denken van Humanisme en Renaissance radicaler voortgezet. Er kwam kritiek op de bestaande orde en de traditionele gezagsopvattingen. Verlichte denkers, zoals Voltaire, ontwikkelden een rationalistisch (accent op de rede, de ratio, dat is het het verstand) vooruitgangsgeloof: op aarde is een nieuw bestel onder de mensen mogelijk. Het vrijheidsideaal bleef niet beperkt tot het individu (zoals in de Renaissance) maar werd een publieke zaak voor allen, met afwijzing van het absolutisme. Hier lag de bijl aan de wortel van alle vorsten die op absolutistische wijze regeerden. De Verlichting heeft iets nieuws gegeven aan de opkomende revolutie-ideologie, namelijk een aantasting van alle autoriteitsgeloof en een ideaal van vrijheid.
Het denken van de Verlichting werkt door in de Amerikaanse Vrijheidsoorlog (1773-1784). In de Amerikaanse Declaration of Independence (1776) is meer dan alleen herstel, er is ook verandering en zicht op een nieuwe wereld van "alle mensen die gelijk geschapen zijn".

De Franse revolutie

De revolutionairen in Frankrijk beriepen zich op de idealen van de Amerikaanse Vrijheidsoorlog, die zij betitelden als een revolution. De Franse revolutie is de eerste bewuste revolutie (14 juni 1789). De Franse revolutionairen verwachtten een oneindige vooruitgang in de geschiedenis van de mensen: geen oorlog, één taal, een volkenbond, technische volmaking en de volmaakte mens. Het motto van deze revolutie was: Liberté, égalité et fraternité (Vrijheid, gelijkheid en broederschap). Kerken werden tempels van de rede en de Rooms Katholieke kerk verloor al haar macht.

De Franse absolutistische vorst Lodewijk XVI en zijn vrouw Marie Antoinette werden in Parijs onthoofd. Maar de revolutionairen in Frankrijk raakten onderling slaags. Vandaar het gezegde: De revolutie verslindt (vermoordt) haar eigen kinderen. De Franse revolutie werd voortaan het model voor alle revolutionaire bewegingen en vooral het sociale element deed zijn intrede in de geschiedenis van de revolutie (de armen tegen de rijken).

Revoluties in 1848

In 1848/49 vonden er in Europa vele revoluties plaats. Het begon in februari 1848 in Parijs en sloeg over naar andere landen: de Duitse landen, de Habsburgse landen, Italiaanse landen, Zweden en België. De revolutionairen pleitten voor een meer liberale politiek of de verdrijving van vreemde heersers.

De Commune van Parijs

In 1871 kwam een revolutionaire regering aan de macht in Parijs die maar kort regeerde over de stad (28 maart tot 28 mei 1871). Soldaten werden vervangen door burgers. Middenstanders werd hun schuld kwijtgescholden. De kerk en de staat werden gescheiden. Anarchisten, liberalen en marxisten werkten samen. De opstand werd bloedig neergeslagen door het Franse leger. Er vielen 30.000 doden en belangrijke gebouwen werden in brand gestoken (het Stadhuis en het Paleis van de Tuilerieën).

De Russische revolutie

De Russische Oktoberrevolutie in 1917 was ook een bewuste revolutie die een totale breuk betekende met sociale en politieke verhoudingen van het verleden. De Tsaar en zijn gezin werden gedood en de adel raakte al hun bezittingen kwijt. De communistische leider Lenin was van oordeel dat eerst de wereldrevolutie de communistische maatschappij mogelijk zal maken. De Russische revolutie heeft niet gebracht wat zij beloofde, een nieuwe dictatuur kwam er voor in de plaats onder Stalin en miljoenen tegenstanders van hem werden omgebracht.

De revolutionaire Lenin wilde de ideeën van Karl Marx in praktijk brengen. Het belangrijkste gedachtegoed van Marx kan men lezen in zijn boek Das Kapital (het Eerste deel verscheen in 1867, later volgden nog twee delen in 1885 en 1894).

Met Friedrich Engels schreef Marx het Communistisch Manifest (1848) met daarin de slotwoorden:
De communisten versmaden het hun overtuiging en hun bedoelingen te verhelen. Zij verklaren openlijk dat hun doel slechts bereikt kan worden door de gewelddadige omverwerping van iedere tot nu toe heersende maatschappelijke orde. Dat de heersende klassen sidderen voor een communistische revolutie! De proletariërs hebben daarbij niets te verliezen dan hun ketenen. Zij hebben een wereld te winnen. PROLETARIËRS ALLER LANDEN, VERENIGT U!

Andere revoluties

De revoluties van de fascisten in Europa onder leiding van Mussolini in Italië, Franco in Spanje en Hitler in Duitsland waren totalitair van karakter, maar zij wilden wel de historische continuïteit handhaven door terug te grijpen op het roemrijke verleden. Echter tegenstanders werden onherroepelijk vervolgd, gevangen genomen of gedood.

De Chinese revolutie onder Mao was gericht tegen het feodalisme en het imperialisme. In het Chinese communisme gaat het om de heilsverwachting dat wanneer de staat en de klassen zijn afgeschaft het tijdperk van eeuwige vrede voor de gehele mensheid zal aanbreken. Mao wilde een nieuw menstype en een permanente revolutie, d.w.z. er mag nooit meer een nieuw "establishment" komen (Culturele Revolutie, 1965).

In 1959 kwam er onder leiding van Fidel Castro een revolutie in Cuba. Het land wist zich los te maken van de Amerikaanse economische suprematie. Ook Castro ging uit van het Marxisme-Leninisme en verwachtte een geheel nieuwe toekomst. Evenals de communisten in Rusland en China achtten de revolutionairen in Latijns-Amerika de revolutie als een onvermijdelijke zaak, die verder geen verdediging behoeft. Het werd door hen gezien als een historische noodzaak in de geschiedenis van de klassenstrijd.

Organische opvatting contra revolutie

Wie de nadruk legt op de organische karakter van de maatschappij en op de historische continuïteit, zal zich dikwijls verzetten tegen de revolutie. Het gevaar is dan men dan de gegroeide (organische) verhoudingen accepteert en goed praat. Feitelijke omstandigheden kunnen dan iets eigenwettelijks krijgen ("Het is nu eenmaal zo gegroeid...") en onrechtvaardige verhoudingen kunnen tot norm worden verheven.

Nederlandse denkers en politici als Groen van Prinsterer en Abraham Kuyper gingen uit van een organische visie, maar wilden wel opkomen voor sociale veranderingen, maar dan langs de weg van hervormingen en beslist niet door revolutie, waarin de bestaande orde geheel wordt omver geworpen. A.Kuyper pleitte voor " een architectonische kritiek op het gebouw der samenleving" en wilde de situatie van de arbeidersklasse verbeteren. Het boek van Groen van Prinsterer Ongeloof en revolutie (1846) bevatte een kritiek op de beginselen van de Franse revolutie en vormde een aanval op het liberalisme. Tegenover de organische visie kan men de mechanische opvatting zetten van de revolutie.

In Nederland is men veelal huiverig geweest voor de revolutie (zie het lot van de socialist Pieter Jelles Troelstra die in november 1918 een socialistische revolutie wilde beginnen, maar niet slaagde). In de Nederlandse traditie, sinds de Gouden Eeuw, houdt men het liever op overleggen, vergaderen ("polderen") om tot geleidelijke veranderingen in het maatschappelijke leven te komen.

Revoluties hebben dikwijls weer nieuw onrecht gebracht (Franse Revolutie, Stalinisme). Maar wanneer men zich verzet tegen gewelddadige revoluties zal men ook het onderdrukkende geweld van de bestaande orde ter sprake moeten brengen. Langdurige onrechtvaardige toestanden lokken dikwijls een revolutie uit. Echter op veel plekken op deze aarde is de weg van geleidelijke hervormingen begaanbaar gebleken, zoals in de meeste Westerse democratieën (zelfs Marx erkende dit al).