Watergate: de inbraak die leidde tot het aftreden van Nixon

Zaterdag 17 juni 1972. Om half drie in de ochtend worden vijf mannen gearresteerd tijdens een inbraak. Hun doel is het nationale hoofdkwartier van de Democratische partij van de VS. Locatie: het Watergate-gebouw in Washington, toen én tegenwoordig een hotel-, kantoren- en appartementencomplex. Het is echter geen gewone inbraak die dit gebouw eeuwige roem zal verschaffen. Het woord Watergate wordt een synoniem voor politieke leugen, bedrog en misleiding: een affaire die begon met een inbraak en die eindigde met het aftreden van President Richard Nixon op 9 augustus 1974.

Wat wist Nixon?

Pas in de loop van twee jaren van politieke turbulentie en onthullingen door Amerikaanse kranten en tijdschriften, bleek dat deze inbraak was georganiseerd door het comité voor herverkiezing van de President. De Republikeinse partij wilde koste wat kost de herverkiezing van Nixon in november 1972 en het comité organiseerde tal van legale en illegale acties, zoals het willen plaatsen van afluisterapparatuur tijdens de nacht van die inbraak. Het is nooit bewezen dat President Nixon vóórkennis had van de inbraak of dat hij er opdracht toe had gegeven. Niks aan de hand, zou je zeggen.

Bandopnames

Maar uit de bandopnames die Nixon jarenlang van zijn gesprekken in de Oval Office had gemaakt, bleek in de loop van juli 1974 dat Nixon op 21 juni 1972 en nogmaals op 23 juni met zijn chefstaf Bob Haldeman had gesproken over de inbraak. En dat was niet zomaar een gesprek over stomkoppen die zich hadden laten oppakken. Op 23 juni bespraken de heren dat de CIA maar moest worden ingezet om te voorkomen dat het FBI-onderzoek naar de inbraak de sporen naar het comité voor herverkiezing zou openbaren. Waarschijnlijk hebben ze ook op 21 juni in dergelijke termen gesproken, maar de band van die dag bevat een gat van 18½ minuten, waarschijnlijk gewist door Nixon zelf toen hij in de loop van 1974 de bandopnames ging beluisteren.

Impeachment?

"Obstruction of justice," concludeerden zelfs veel van zijn Republikeinse medestanders. Een reden om de President uit zijn ambt te zetten. Nixon verzette zich heel lang tegen publicatie van de "smoking gun tape" van 23 juni, maar toen in juli 1974 het Hooggerechtshof van de VS unaniem oordeelde dat hij dit bewijsmateriaal moest vrijgeven, hield hij de eer aan zichzelf. Op 8 augustus sprak hij het Amerikaanse volk toe en op 9 augustus vertrok hij om 12:00 uur in een helikopter. Terug naar Californië, de basis van zijn leven en zijn politieke carrière. Het grootste politieke schandaal uit de Amerikaanse geschiedenis was voorbij. Vice-president Ford volgde hem op. Twee jaar later zou deze worden verslagen door de Democraat Jimmy Carter, iemand van onbesproken gedrag …

De journalisten

De namen van Bob Woodward en Carl Bernstein zullen net als die van Richard Nixon voor altijd verbonden zijn met Watergate. "Zij zijn de journalisten die tezamen met hun linkse krant The Washington Post de President ten val brachten." Dat was althans de mening van "rechts" Amerika in de jaren na Watergate. Maar Woodward en Bernstein hadden geen politieke motieven. Woodward was en is een overtuigd Republikein en Bernstein had en heeft geen politieke banden. Ze waren journalisten pur sang.

Woodward en Bernstein (op de redactie van The Post al snel Woodstein genoemd) volgden vrijwel onmiddellijk na de inbraak op 17 juni 1972 het spoor van de inbrekers. De onthullingen die eerste maanden waren spectaculair: de inbrekers waren betaald door het comité voor herverkiezing van de President; er was sprake van grootschalige, door het comité georganiseerde politieke sabotage; er werden pogingen gedaan het onderzoek naar de inbrekers en de geldstromen te blokkeren.

Spannend werk?

Het werk dat ze voor deze onthullingen moesten doen was helemaal niet zo spannend. Ze konden dagenlang bezig zijn met het uitvlooien van (legaal verkregen) bankafschriften, overzichten van telefoongesprekken en uitleenregisters van bibliotheken. Ze belden kennissen van kennissen van contacten, zelfs oude vriendinnetjes, ze zochten mensen 's avonds laat thuis op en kregen de deur gewezen. Iemand een microfoon in het gezicht drukken was er niet bij: ze moesten uiterst voorzichtig zijn want de regering-Nixon was redelijk achterdochtig en iedereen was bang. Ze waren zelf bang te worden afgeluisterd en voerden ooit een nachtelijk gesprek met hun hoofdredacteur in de voortuin van zijn woning in de kleumende kou.

Informant

En dan was er natuurlijk Deep Throat, hun informant uit "the executive branch of the government". Woodward sprak met hem af in het holst van de nacht in een verlaten parkeergarage en wisselde op weg er naartoe drie keer van taxi. Deze informant (die zich pas in 2005 als zodanig bekend maakte - het was Mark Felt, tweede man van … de FBI) gaf geen directe informatie maar bevestigde of ontkende Woodward's theorieën en suggesties. In het najaar van 1972 leidde deze onduidelijke communicatie tot een grote blunder en stonden Woodward en Bernstein voor schut met een foutief verhaal over een bekentenis van een van de financiële beheerders van het comité voor herverkiezing.

Uien pellen

Toch gaven ze niet op, met in hun kielzog journalisten van andere gerenommeerde kranten en tijdschriften. Ze pelden de lagen van de grote "cover-up" één voor één af. Ze checkten de verhalen van hun informanten bij anderen en publiceerden nooit meer wanneer ze niet zeker waren. Hun eindredacteuren en bazen bij The Post hielden hen scherp. The Post kreeg de Pulitzer-prijs en het boek van Woodward en Bernstein uit begin 1974 werd een bestseller. In de loop van 1973 nam het Amerikaanse Congres het onderzoek zelf ter hand. De afloop is bekend.

Boek

In 1976 publiceerden de beide journalisten hun boek "The Final Days", een spannend en diepgaand relaas van de laatste maanden van het tijdperk-Nixon. Carl Bernstein bewandelde daarna andere journalistieke paden. Hij schreef boeken over zijn vader, over Paus Johannes II en over Hillary Clinton. Bob Woodward bleef in de onderzoeksjournalistiek en publiceerde tal van inside stories en boeken, zoals over de leden van het Hooggerechtshof en de regeringen Clinton, Bush en Obama. Ook wijdde hij na de "coming out" van Deep Throat een boek aan Mark Felt.

De President

Geen andere president heeft de bevolking van de Verenigde Staten meer verdeeld dan Richard Nixon, de man die tot The Highest Office werd geroepen van 20 januari 1969 tot 9 augustus 1974. Je was vóór hem of je was tégen hem, daartussenin bestond niets. Nixon was de vertolker van de gevoelens van "the silent majority", een term die hij zelf bedacht. Een man die dacht dat hij daardoor alles kon maken en uiteindelijk ten val kwam door hoogmoed, gebrek aan relativeringsvermogen, verkeerde vrienden en gewoon bad luck.

Politieke ambities

Nixon was de enige jongen uit een armlastig milieu in het Californië van de jaren dertig die ging studeren. Hij werd advocaat, ging begin jaren veertig bij de Marine en na deze niet zo bijster actieve dienst werd hij in 1946 voor de Republikeinse partij gekozen in het Huis van Afgevaardigden. Al snel ontwikkelde hij zich in het na-oorlogse koude-oorlogklimaat tot een echte "communisten"-vreter. Hij kende weinig scrupules en maakte er een gewoonte van zijn echte en denkbeeldige vijanden met alle mogelijke legale, illegale en beschuldigende praktijken aan te pakken. Zijn bijnaam "Tricky Dick" had hij te danken aan deze vroege jaren - hij zou zijn streken niet verliezen. In 1950 werd hij gekozen in de Senaat en van 1953 tot 1961 was hij Vice-President onder Eisenhower. Tijdens de verkiezingen van 1960 deed hij een gooi naar het presidentschap, maar werd met een nipte marge verslagen door John F. Kennedy. Toen in 1962 zijn poging mislukte Gouverneur van Californië te worden, leek hij afgeserveerd en zocht hij zijn heil weer in de advocatuur. Toch slaagde hij er in in november 1968 gekozen te worden tot President.

Nixon erfde van Kennedy en Johnson de Vietnam-oorlog en zijn verkiezingsbelofte deze te beëindigen kon hij niet gestand doen. De oorlog en de maatschappelijke onrust erover achtervolgden hem, hoezeer hij ook zijn best deed zich te profileren als staatsman en brenger van détente en vrede met Rusland, China en het Midden-Oosten. Dat hij ook werkte aan sociale verbeteringsprogramma's en de rechten van de zwarten, weet bijna niemand meer. Het zorgvuldig gekweekte conservatieve en Republikeinse imago is wat er van hem is overgebleven. En natuurlijk Watergate …

Nachtmerrie

Persoonlijk gelooft de schrijver niet dat Nixon vóórkennis had van de Watergate-inbraak. Maar verder was hij "guilty as hell", zoals zelfs zijn stafchef Alexander Haig zich tijdens de laatste dagen van Nixon's presidentschap liet ontvallen tegenover een medewerker. Uit de bandopnames van de gesprekken in The Oval Office bleek dat Nixon in ieder geval al op 23 juni 1972, zes dagen ná de inbraak, wist van de betrokkenheid bij de inbraak van het comité voor herverkiezing van de President en dat hij niet pas in maart 1973 van zijn later in ongenade gevallen medewerker John Dean hoorde hoe het zat. Nixon en zijn mannen hebben er alles aan gedaan om de inbraak af te doen als een incident, aan de inbrekers is zwijggeld betaald en FBI-onderzoeken inzake Watergate en andere "incidenten" werden tegengewerkt. Nixon's gevoelens tijdens de Watergate-jaren werden door zijn toenmalige Minister van Buitenlandse Zaken, Henry Kissinger, in diens memoires treffend samengevat met deze observatie: "A man alive in his own nightmare". Het raakte Nixon persoonlijk zeer dat zijn in zijn ogen goede bedoelingen door de "liberale" pers en politici volledig onderuit werden gehaald.

Betrokkenheid?

Overigens bleken later de meningen over betrokkenheid en voorkennis van Nixon ook bij zijn voormalige naaste medewerkers uiteen te lopen. Ex-chefstaf Bob Haldeman beweert in zijn memoires ("The Ends of Power" 1976) dat Nixon's counsel Chuck Colson, aan wie de twijfelachtige eer ten deel viel Nixon's toegewijde "dirty tricks"-man te zijn, in opdracht van Nixon "iets" moest doen om de Democraten in het nauw te brengen. Haldeman meent dat Colson daarna op eigen houtje de inbraak georganiseerd heeft.

John Dean poneert in zijn memoires ("Blind Ambition" 1977) de stelling dat John Mitchell, de voorzitter van het comité voor herverkiezing, de inbraak heeft bevolen, mogelijk in overleg met Nixon. In een later boek ("The Nixon Defense" uit 2014) beschrijft en analyseert Dean nauwkeurig alle bandopnames over Watergate - een onthullend relaas van hoe "the President's men" én de President vooral zaken als het betalen van zwijggeld en het liegen tijdens verhoren door FBI en Senaatscommissies proberen te verdoezelen.

De moraal van Nixon

In een van de beroemde interviews van David Frost met Richard Nixon uit 1977 laat Nixon duidelijk blijken hoe hij dacht over de presidentiële macht. Het gesprek gaat over het goedkeuren door de President van inbraken door medewerkers van de FBI of de CIA vanwege de "nationale veiligheid". Deze term gebruikte Nixon ook om het achterhouden van zijn bandopnames van gesprekken over Watergate met zijn medewerkers te motiveren."If the President approves it, it becomes legal": de moraal van Nixon samengevat in één citaat...

Na Watergate

Hoe verging het Nixon nadat hij was afgetreden? Hij keerde terug naar Californië en een al lang slepende ontsteking in de aderen van een van zijn benen werd hem bijna fataal: artsen verwijderden een 15 cm lange bloedprop. Op zijn ziekbed werd hij gebeld door Mao Tse-Tung en andere wereldleiders. Zijn opvolger President Ford verleende hem een pardon, zodat hem een lange en vernederende rechtsgang bespaard bleef. In 1977 werd hij voor de BBC geïnterviewd door David Frost, maar ook na lang aandringen van Frost kon Nixon geen "het spijt me" over zijn lippen krijgen. In de jaren daarna werkte Nixon aan zijn rehabilitering. Hij reisde de wereld over en publiceerde boeken. Na het overlijden van zijn vrouw Pat in 1993 gaf hij het op en in april 1994 overleed hij. Hij en Pat zijn begraven in Nixon's geboorteplaats in Yorba Linda, Californië. Henry Kissinger hield een ontroerende afscheidsspeech. Hij zette Nixon neer als de gelouterde staatsman. Of de geschiedenis hem ook zo zal herinneren? De tijd zal het leren …

De verrader?

Een zaterdagnacht begin oktober 1972. Bob Woodward van The Washington Post begeeft zich per taxi naar een ondergrondse parkeergarage op 1401 Wilson Boulevard in Rosslyn, Virginia, in de buurt van Washington. Hij is op zijn hoede en wisselt drie keer van taxi. Het laatste stuk loopt hij. In de garage wacht de man die door Watergate beroemd zou worden als "Deep Throat", beroemder misschien nog wel dan de gelijknamige pornofilm uit die tijd. De mannen spreken lang die nacht. Deep Throat vertelt over FBI-onderzoek naar de "dirty tricks campaign" die door het comité voor herverkiezing van President Nixon is opgezet. Hij noemt John Mitchell en John Ehrlichman, twee van Nixon's naaste medewerkers en vrienden, als betrokkenen bij de financiering van die campagne. Bij Woodward vallen de kwartjes één voor één.

Follow the money
Volgens de overlevering zou Deep Throat aka Mark Felt die nacht "follow the money" tegen Woodward hebben gezegd. Woodward zelf beaamt echter dat dit niet klopt. (De uitdrukking komt uit de film "All the President's Men".) Uiteindelijk zou het spoor naar het geld leiden tot het aftreden van Nixon. Was Deep Throat een verrader? En waarom werd hij dé informant die Woodward en Bernstein verder hielp?

FBI'er in hart en nieren
Mark Felt was de tweede man van de FBI, die na het overlijden in mei 1972 van zijn legendarische baas J. Edgar Hoover te maken kreeg met diens opvolger L. Patrick Gray, een marionet van de regering Nixon. Vanaf het begin van diens presidentschap maakten de mannen van Nixon er een gewoonte van de FBI naar hun hand te willen zetten. De dominante Hoover kon hier weerstand tegen bieden, maar Gray niet: hij bleek later zelfs Watergate-documenten te hebben vernietigd en moest in april 1973 aftreden. Felt voelde het als zijn plicht de FBI te beschermen tegen de duistere praktijken van Nixon c.s. en daarom hielp hij Bob Woodward aan informatie. Woodward garandeerde hem levenslange anonimiteit en de weinige mensen die wisten wie Deep Throat was hielden woord.

Informant

Woodward en Felt hadden elkaar eind jaren zestig bij toeval leren kennen tijdens een beider bezoek aan het Witte Huis. Ze ontmoetten elkaar met enige regelmaat en Felt hielp Woodward soms bij diens journalistieke werk. Toen de Watergate-affaire losbarstte manoeuvreerde Felt steeds omzichtiger, zeker nadat Woodward en Bernstein eind oktober 1972 een stevige uitglijder maakten met hun berichtgeving. Na Felt's pensionering in juni 1973, raakte hij op de achtergrond. Zo nu en dan doken in de pers weer verhalen op dat hij Deep Throat was, maar hij wist alle beschuldigingen te omzeilen, zelfs toen hij tijdens een verhoor in een andere zaak door een advocaat bijna werd ontmaskerd. Hij beschouwde zichzelf niet als verrader en de eerlijkheid gebiedt te zeggen dat ook zónder hem de onderste steen over Watergate boven was gekomen.

Nixon en zijn medewerkers verdachten Felt er overigens al vrij snel van dat hij Woordward's informant was, maar bewijzen konden ze het nooit (en eigenlijk kón Nixon het zelf ook niet geloven). Met name Bob Haldeman vermoedde dat Felt een "leaker" was omdat hij gefrustreerd was dat hij niet de opvolger van Hoover was geworden (een theorie waarvoor in 2012 bewijsmateriaal naar boven is gebracht door onderzoeksjournalist Max Holland in zijn boek "Leak").

Voor de rechter

In 1980 werden Felt en andere (ex-)FBI'ers voor de rechtbank gedaagd omdat ze begin jaren zeventig de rechten zouden hebben geschonden van de leden van een anarchistische, aanslagen plegende groepering met de duistere naam The Weathermen. Ex-president Nixon werd als getuige opgeroepen om te verklaren dat hij opdracht had gegeven tot illegaal afluisteren, waarbij hij op de hem typerendende wijze Felt ontsloeg van verantwoordelijkheid, omdat "what would otherwise be unlawful or illegal becomes legal" als de president het goedkeurt... Felt werd veroordeeld tot een geringe geldboete: de man aan wiens val hij had bijgedragen had vóór hem gepleit. Later werd Felt door President Reagan gepardonneerd. Nixon heeft wel vermoed dat Felt de informant Deep Throat was, maar hij heeft het nooit zeker geweten. Maar ook al had hij het geweten, dan nog zou hij vóór Felt hebben gepleit: hij was een man van principes.

En daarna?

In de tweede helft van de jaren zeventig had Woodward het contact met Felt verloren. Begin deze eeuw ging hij naar hem op zoek, omdat ook hij nooit een antwoord had gehad op de vraag waarom Felt had gedaan wat hij had gedaan. Hij sprak verschillende keren met de dementerende Felt, maar deze wist zich nog maar weinig te herinneren van de turbulente jaren van Watergate. In 2005 kwam Felt "uit de kast" en kort daarna publiceerde Woodward zijn boek "The Secret Man", dat hij al twintig jaar in zijn hoofd had. Nu Felt er zelf voor was uitgekomen, konden hij en Bernstein bevestigen dat Felt Deep Throat was geweest.
Mark Felt overleed in december 2008 op 95-jarige leeftijd. Zijn naam zal vergeten worden, maar zijn bijnaam nooit.

De erfenis van Watergate

Het aftreden van Nixon in 1974 wordt door veel mensen gezien als een overwinning van de Democraten op de Republikeinen en als een uiting van de linkse tijdgeest van de jaren zestig en zeventig. Toch zijn er ook historici die menen dat de harde strijd tussen beide partijen uit die jaren al véél eerder was begonnen, namelijk in de jaren vijftig met de "communistenjacht". Nixon was de verpersoonlijking van het gevecht tussen wat veel Amerikanen beschouwen als de linkse Democratische elite en de gewone burgers die op de Republikeinen stemmen. Nixon voelde goed aan hoe hij deze mensen moest bespelen en zijn Presidentschap was het startpunt van een politieke polarisatie die al meer dan veertig jaar de Amerikaanse politiek domineert, zie de conflicten tussen oud-President Obama en de Republikeinen en daarvóór tussen Bill Clinton en de Republikeinen. Met de komst van Donald Trump op 20 januari 2017 gaat deze polarisatie een nieuwe, hardere fase in. Ook lijkt Trump zich als doel te hebben gesteld "de pers" te isoleren en zwart te maken ... we kunnen niet in de toekomst kijken, maar we weten wél hoe het met Nixon is afgelopen...

Watergate was slechts een uiting van deze polarisatie, waarin een President probeerde om met alle middelen de macht te behouden. Watergate is allang geschiedenis, maar het thema van politieke strijd om de strijd en verlamming van de besluitvaardigheid is nog steeds actueel: dat is de ware erfenis van Richard Nixon en de Watergate-affaire.