Soorten observaties

Observeren wordt gedefinieerd als het systematisch en doelgericht waarnemen en registreren van gedragingen, gebeurtenissen en interacties. In de praktijk kunnen we een observatie op verschillende manieren uitvoeren namelijk niet-participerend, participerend, instrumenteel en systematisch. Eerst en vooral is het echter wel belangrijk om het doel van de observatie te bepalen.

Observatiedoel bepalen

Vooraleer je gaat starten met je observatie is het belangrijk om de volgende vragen reeds beantwoord te hebben:

• Wat weet en ken ik al allemaal over hetgeen ik wil observeren?
• Wat zou ik nog graag te weten komen?
• Welke observatiemethode is het meest geschikt om hierachter te komen?

Participerend versus niet-participerende methode

Zoals de omschrijving van deze methode al zelf verraadt, gaat het in dit geval over observatie door het deelnemen aan een activiteit of je daar net buiten houden en vanaf de zijlijn toekijken.

Participerend

In de antropologie (de studie van de leefgemeenschappen) is participerende observatie een zeer populair gebruikte methode. Door je actief in een leefgroep te begeven kan je immers ook veel nauwkeuriger en gerichter een observatie uitvoeren. Echter zorgt deze participerende methode er ook voor dat je veel meer kan worden beïnvloed door subjectieve elementen. Wanneer je dus gaat participeren en een zo objectieve observatie wilt neerzetten is het belangrijk om tijdens de observatie een globaal overzicht te houden over de leefgemeenschap waarin je je bevindt en zo min mogelijk een eigen rol aanneemt. In leefgemeenschappen en wanneer mensen moeten geobserveerd worden in hun activiteiten is de participerende observatiemethode (mits omzeiling van de valkuilen), een uiterst geschikte methode.

Niet-participerend

Hierbij neemt de observator geen deel aan de activiteit. Bij deze methode kan de observator participeren en gezien worden ofwel is hij compleet afwezig. Niet-participerende observaties kunnen op verschillende manieren tot stand komen:

• door middel van een one-way-screen
• door videobeelden

Niet-participerende observaties worden vaak uitgevoerd door veiligheidsinstanties en politiediensten. We kunnen hier bijvoorbeeld denken aan bijvoorbeeld camera's in gebouwen en een one-way-screen in een politiekantoor om de ondervraagde te kunnen observeren van buitenaf zonder dat hij/zij dat weet.

Instrumentele observatie

Bij instrumentele observatie staat de aanwezigheid van de observator niet zelf in de spotlights, maar wel de instrumenten en testen die als doel hebben verschillende observeerbare gedragingen uit te lokken van de actor. Door aan instrumentele observatie te doen kan je gemakkelijk verschillen en gelijkenissen tussen mensen blootleggen. Denken we aan een proef op school waarbij de mediaan bepaalt wat jouw positie is in de klas. Ook een toegangstest of individuele psychologische testen zijn veelgebruikte voorbeelden van instrumentele observatie. Belangrijk is wel om te vermelden dat het bij instrumentele observatie echt gaat om de reactie op het ingebrachte instrument of op de te observeren test. Wanneer je bijvoorbeeld aan een kind een toets geeft en die begint met dat papier een hoedje te bouwen, dan mag je nog het kind en de test observeren, maar dan gaat het in dit geval om niet-participerende observatie. Er is één opvallend nadeel van deze vorm van observaties en dat is dat er op termijn sprake kan zijn van een leereffect op testen: wanneer je geregeld testen aflegt bij sollicitaties of bij iq-testen kan je hiervoor bepaalde routines in het oplossen ervan ontwikkelen. De resultaten zullen dus anders zijn dan dat je deze testen voor het eerst uitvoert.

Systematische observatie

Bij deze observatiemethode is het de bedoeling om bepaalde aspecten van iemands gedrag te observeren. Een voorbeeld hiervan is dat we bijvoorbeeld gaan observeren hoeveel keer iemand in een gesprek zijn arm beweegt. Bij dergelijke soort onderzoeken wordt er vaak gebruik maakt van een checklist waarbij de observator een streepje of kruisje zet wanneer dit gedrag voorvalt. Een nadeel van deze methode is dus dat we ons enkel toespitsen op het aantal keer dat een bepaald gedrag voorvalt en we hierdoor belangrijke beïnvloedende omstandigheden over het hoofd zien. Je verwaarloost ook de achterliggende motieven waarom iemand een bepaald gedrag zou stellen. Als je vanop de zijlijn bijvoorbeeld het aantal keer iemand zijn voet beweegt moet observeren, kan die persoon dit gedrag om allerlei redenen stellen terwijl jij als observator dan enkel op de beweging van de voet afgaat. Deze manier van observeren is de tegenhanger van de vrije observatie waarbij we net van één specifieke gedrag dat we gaan observeren naar een gehele carte blanche zullen overgaan. Deze manier van observeren heeft als nadeel dat subjectiviteit en selectiviteit het sterkst aanwezig zijn, terwijl we bij systematische observatie ons echt aan een specifiek objectief doel houden.