Wat kun je als leerkracht doen tegen pesten in de klas?

Kinderen pesten soms. Dit zorgt voor sociale onveiligheid op een school. Scholen in het primair en voortgezet onderwijs zijn verplicht een veiligheidsplan op te stellen. Een pestprotocol kan onderdeel zijn van zo'n veiligheidsplan. In een pestprotocol staat hoe het pesten wordt gesignaleerd op school en wat de afspraken zijn om pestgedrag te voorkomen en aan te pakken. Daarbij worden ook de namen van de vertrouwenspersonen genoemd, zodat ouders en kinderen weten bij wie ze terecht kunnen. De aanpak van pesten is de verantwoordelijkheid van alle betrokkenen. Ook als leerkracht heb je hierin een rol.

Aandachtspunten bij de aanpak van pesten

De meeste kinderen weten heel goed wanneer ze worden gepest. Ongeveer 1 op de 14 kinderen worden meerdere keren per week gepest. En toch vertelt maar liefst een derde niets tegen de leerkracht of de ouders (Eindrapport Wat werkt tegen Pesten, 2018). Zelfs al worden ze jarenlang gepest. En dat terwijl pesten zo'n verwoestend effect kan hebben op het leven van het gepeste kind. Dit is des te jammer, omdat uit hetzelfde onderzoek blijkt dat de aanpak van pesten in het primair onderwijs al binnen een schooljaar effect kan hebben. Wat kun je als leerkracht doen? Verschillende onderzoeken, naast het bovengenoemde onderzoek, waaronder dat van Isabel den Bokkel (2018) besteden hier aandacht aan.

Er worden drie aandachtspunten onderscheiden:

1. Neem het pesten bewust waar
2. Creëer een groepsklimaat waarin pesten geen plaats heeft
3. Maak melden makkelijker

1. Neem het pesten bewust waar

Leerkrachten zien vaak niet dat er sprake is van pesten (Oldenburg et al., 2016). En ze weten ook niet hoe ze erachter moeten komen. Als je weet dat een derde van de leerlingen niets zegt is afwachten tot er over het pesten wordt verteld geen optie. Dat betekent dat leerkrachten zelf actief aan de slag moeten. Maar dan moeten ze wel strategieën aangereikt krijgen om te achterhalen of er wordt gepest in de klas.

Om pesten te kunnen waarnemen zijn vier dingen belangrijk:

• een goede definitie van pesten
• een helder onderscheid in pestrollen
• pestsituaties herkennen
• oog hebben voor de effecten van pesten

Een definitie van pesten?

Een algemeen aanvaarde definitie van pesten is die van Olweus (aangehaald in Broersema et al, 2015: pesten is stelselmatig fysiek, verbaal, psychologisch intimiderend of openlijk agressief gedrag van een persoon of meerdere personen met als doel de ander(en) bang te maken of te kwetsen. Dit gedrag kan fysiek, verbaal of digitaal zijn. Om te kunnen spreken van pesten moet er sprake zijn van een machtsverschil tussen pester en slachtoffer, moet de intentie er zijn om de ander letsel toe te brengen en moet het niet eenmalig zijn. Juist deze criteria: machtsverschil, intentie en landurigheid/herhaling bepalen of er volgens deze definitie sprake is van pesten. Wat deze definitie mist is de persoonlijke beleving. Wie bepaalt er op basis van deze definitie wanneer er sprake is van pesten. Voor een leerkracht is het lastig om op basis van deze definitie te beoordelen of er sprake is van pesten. Hoe lang is iets al aan de gang? De intentie van de ander zie je niet altijd af aan de handeling, dus hoe bepaal je dit? En hoe beoordeel je of er een machtsverschil is en op basis waarvan?

Pestrollen

Bij pesten zijn niet allen de pester en de gepeste betrokken. Vaak zijn er veel meer kinderen uit de klas of van een school betrokken.

• Pester
• Helper
• Meeloper (Aanmoediger)
• Slachtoffer/Gepeste
• Verdediger
• Buitenstaander

Als er gepest wordt in in de klas is het noodzakelijk om alle kinderen, in alle rollen, te betrekken bij de oplossing van het pesten.

Pestsituaties

Het is belangrijk dat je je als leerkracht bewust bent van mogelijke pestsituaties. Met het besef dat je dus maar heel weinig zicht hebt op en dus inzicht hebt in het pesten. Lang niet alle pestsituaties vinden plaats in de aanwezigheid van de leerkracht. Maar sommige situaties lenen zich meer om te pesten dan anderen. Zo is digitaal pesten moeilijk om te monitoren. Wel kunnen er afspraken gemaakt worden over een groepschat bijvoorbeeld, waar je als leerkracht ook aan kunt deelnemen. En pestsituaties kunnen ook van bijvoorbeeld de indeling of inrichting van het schoolgebouw of schoolterrein afhangen. Het verdient daarom aanbeveling om ook binnen het team mogelijke pestsituaties te identificeren en deze te bespreken. Zo'n gesprek kan eventueel ook met de kinderen erbij plaatsvinden. Wat is hun ervaring? Waar wordt vooral gepest? En wanneer?

Als bijvoorbeeld blijkt dat het pesten vooral plaatsvindt tijdens de overblijf en er is een bepaald hoekje van het schoolplein dat aan het zicht van de overblijfkrachten wordt onttrokken is het de moeite waard om hier iets aan te doen.

Effecten van pesten

De signalen van pesten zijn divers, variërend van direct zichtbare tot indirecte gevolgen. Denk hierbij aan bijvoorbeeld roodomrande ogen, snelle, stiekeme bewegingen, kinderen die steeds iets kwijt zijn, veranderd gedrag of stemming en verslechterde schoolprestaties.

2. Creëer een groepsklimaat waarin pesten geen plaats heeft

Volgens de sociale-referentietheorie zouden leerlingen de interacties tussen leerkracht en leerlingen gebruiken om hun eigen beeld van eenleerling te vormen. Groot onderzoek, onder 1420 basisschoolleerlingen uit groep 7 van 56 scholen, van Hendrickx et al. (2019) bevestigt deze theorie. Wanneer leerkrachten openlijk negatief zijn tegen leerlingen, weten leerlingen dat de leerkracht een leerling onaardig vindt. Dit heeft invloed op hun eigen beeld van de leerling: ze vonden de leerling zelf ook onaardig. Door rekening te houden met dit effect kunnen leerkrachten actief de sociale acceptatie van leerlingen bevorderen.

De houding van leerkrachten tegen pesten is ook belangrijk. Leerkrachten die uitstralen dat ze tegen pesten zijn, geven daarmee een heldere boodschap af aan hun leerlingen. Hoe duidelijker je bent in je veroordeling van pesten, hoe meer je daarmee de houding ten opzichte van leerlingen kunt beïnvloeden. Door je sterk te maken tegen pesten, geef je kinderen ook het vertrouwen dat ze bij je terecht kunnen voor een oplossing. Door het creëren van een positief pedagogisch klassenklimaat bepaal je hoe je wilt dat met elkaar wordt omgegaan in je klas.

Broersen et al. stellen een alternatieve definitie van pesten voor de praktijk voor: "een strategie in een groep om te voorzien in basisbehoeften (autonomie, relatie, competentie) waardoor de basisbehoeften van anderen (slachtoffers, getuigen) herhaaldelijk worden geschaad.". In deze definitie leg je de nadruk op de steeds veranderende wisselwerking tussen kinderen binnen het systeem. Door de nadruk te leggen op het systeem en de groep, geef je de leerkracht feitelijk rechtstreeks een opdracht mee. Door samen met de leerlingen te zoeken naar strategieën om te voorzien in de basisbehoeften van iedereen binnen de groep, kun je elkaar wederzijds in elkaars behoeften versterken. Dit kun je doen door leerlingen te bevestigen in hun individuele kwaliteiten en deze in te zetten voor de klas om deze positief en veilig te houden.

Je voorkomt hiermee dat kinderen labels krijgen of dat je kinderen beperkt tot rollen, als zwak (slachtoffer) of sterk (dader). In plaats daarvan spreek je alle kinderen aan op hun verantwoordelijkheid om samen de groepssfeer goed te houden volgens gezamenlijke doelen. Deze doelen kunnen bijvoorbeeld worden afgeleid van een programma om de sociale veiligheid op een school te verbeteren.

3. Maak melden makkelijker

Kinderen willen vaak wel vertellen over het pesten, maar durven niet. Als ze zelf gepest worden, kunnen ze bang zijn dat het pesten door het melden erger wordt. En als ze niet worden gepest kunnen ze bang worden dat ze de volgende zullen worden. Als leerkracht kun je duidelijk maken dat je graag wilt luisteren en discreet zult omgaan met alle informatie die je hoort. Of het nu gaat om pesten of om gedrag dat de sfeer in de klas niet ten goede komt. Over alles kan worden gepraat. Je kunt hier afspraken over maken met de klas. Hierbij kun je ook het verschil tussen klikken en melden aangeven, tussen leuke geheimen en geheimen die niet goed zijn, omdat ze schadelijk zijn.

Pesten pak je schoolbreed aan

Als leerkracht ben je een belangrijke factor in het voorkomen en aanpakken van pestgedrag. Maar je kunt het niet alleen. Uit alle onderzoeken blijkt dat je pesten zo breed mogelijk moet aanpakken. Vandaar ook de verplichting van de overheid voor een veiligheidsplan per school. Dat geldt voor het primair onderwijs en voor het voortgezet onderwijs. Als leraar in het middelbaar onderwijs is het soms nog lastiger om overzicht te houden op het pesten in de klas. Zeker als het gaat om cyberpesten, dat veel buiten schooluren plaatsvindt. Daarbij heb je vaak minder band met de ouders van de kinderen uit je klas. Dat maakt de aanpak van pesten in het middelbaar onderwijs nog moeilijker. In het basisonderwijs zijn er vaak nog meer controlemogelijkheden en weet je meer van je leerlingen. Dat biedt ook meer aanknopingspunten om het pesten aan te pakken.

Veel scholen gebruiken een bepaald programma ofwel om specifiek het pesten aan te pakken ofwel om met name sociaal gedrag te bevorderen. Uit de eindrapportage Wat werkt tegen pesten? van mei 2018 blijkt dat verschillende programma's binnen een schooljaar al effectief kunnen zijn in het aanpakken van het pestgedrag of het verminderen van gedragsproblemen in de klas. Dit positieve effect zou nog groter kunnen zijn, vermoeden de onderzoekers, wanneer alle onderdelen van de programma's volledig worden uitgevoerd. Door werkdruk of gebrek aan motivatie of tijd gebeurt dit nu vaak niet. De aanbevelingen die de onderzoekers doen zijn dan ook in lijn met de hoop die zij hebben dat pesten effectief kan worden aangepakt.

De aanbevelingen op een rijtje (Eindrapportage. Wat werkt tegen pesten, 2018):

• Door de juiste en volledige invoering van programma's kan pesten op school in het primair onderwijs effectief worden tegengegaan
• Door te monitoren hoeveel leerlingen gepest worden en om wat voor pestgedrag het gaat kunnen scholen trends ontdekken en bekijken of ze met hun handelen het pesten kunnen verminderen of voorkomen.
• Tijdens de opleiding van leerkrachten zou er meer aandacht moeten komen voor het effectief omgaan met pesten. Ook zouden leerkrachten meer ondersteund moeten worden in het (h)erkennen en aanpakken van pesten. Bijvoorbeeld door zorgcoordinatoren of orthopedagogen. Zo krijg je als vanzelf meer afstemming tussen zorg en onderwijs en dat is ook belangrijk in het kader van passend onderwijs.
• De zorg voor kinderen die veel pesten of gepest worden kan worden verbeterd, onder meer door een betere afstemming tussen onderwijs, gemeente en zorg.

Zowel de ontwikkeling als het onderzoek naar effectieve aanpakken van pesten in het speciaal onderwijs en het voortgezet onderwijs is urgent en verdient veel aandacht.

Een leerkracht maakt het verschil

Niet op elke school wordt gepest en niet in elke klas. Leerkrachten spelen hierin een belangrijke rol, al is nog lang niet alles duidelijk als het gaat om de invloed van de leerkracht op leerlingen, de (andere) factoren die de sociale veiligheid en het pesten op school beïnvloeden en de effectiviteit van programma's om deze positief te beïnvloeden. De individuele vaardigheden, de motivatie, de betrokkenheid, het gedrag, de kennis, de houding en attitudes; alles heeft impact op de relatie met leerlingen. En daarmee op de leerprestaties van de leerlingen en de onderlinge sociale relaties van deze leerlingen en de sfeer in de groep. Dat is een grote verantwoordelijkheid en ook daarom is het cruciaal dat zij hierin ondersteund worden, in hun opleiding, in de dagelijkse praktijk en met effectieve programma's en aanpakken.