Karoshi: dood door overwerk in Japan

Karoshi is een term in die in Japan gebruikt wordt om plotseling en onverwacht overlijden van hard werkende werknemers te verklaren wanneer deze vermoedelijk een samenhang vertonen met de lange uren die zij maken. Karoshi betekent letter vertaald 'dood door overwerk'. De Japanse werkcultuur is dusdanig veeleisend dat werkenden van jonge en middelbare leeftijd onder invloed van de hoge werkdruk soms zomaar komen te overlijden aan een hartaanval, beroerte of trombose. Ook hongeren sommigen zich zo uit dat ze overlijden als gevolg van een tekort aan voedingsstoffen.

Karoshi: een Japans fenomeen

• Wat is karoshi?
• Erkenning van het fenomeen
• Invloed op de samenleving
• Grote bedrijven in verlegenheid

Wat is karoshi?

Karoshi is een uit het Japans afkomstige term die gebruikt wordt om plotseling, onverwacht overlijden te beschrijven die waarschijnlijk samenhangt met werk en dan met name met hoge werkdruk en het maken van veel overuren. Vertaald betekent het letterlijk 'dood door overwerk'. In Nederland en de rest van West-Europa heeft het verschijnsel niet zo veel bekendheid maar in Japan en andere Aziatische landen waaronder China en Zuid-Korea is iedereen bekend met deze term. Veel vaker dan hier sterven in Aziatische landen, waarin een hoge arbeidsethos verwacht wordt, jonge mensen aan bijvoorbeeld een hartaanval, beroerte, hersenbloeding, trombose of als gevolg van uithongering. Ook de gevallen van zelfmoord van medewerkers die de hoge werkdruk psychisch niet aankunnen worden vaak onder de noemer karoshi geschaard, al is de directe doodsoorzaak hier natuurlijk wel duidelijk.

De term karoshi kreeg in Japan voor het eerst bekendheid in 1969 toen een 29-jarige medewerker van een grote krant overleed als gevolg van een beroerte. Voor de beroerte van de man was geen andere verklaring te vinden dan het enorme aantal uren dat hij aan één stuk had moeten werken. In de jaren 80, toen de Japanse economie ineens booming werd, nam het aantal gevallen van onverklaarbaar overlijden van hard werkende jonge mensen enorm toe.

Erkenning van het fenomeen

De Internationale Arbeidsorganisatie (ILO) erkent karoshi als doodsoorzaak. In een rapport dat zij in 2013 publiceerden over het fenomeen werd een aantal voorbeelden genoemd. Zo werd een voorbeeld aangehaald van een medewerker van een voedselverwerkingsbedrijf die lange tijd werkweken maakte van 110 uur en op zijn 34ste overleed aan een hartaanval. Een ander voorbeeld omschrijft het geval van een 22-jarige verpleegster die vijf keer per maand een dienst van 34 uur aan één stuk moest maken en stierf aan een hartaanval.

Onder jonge medewerkers van grote bedrijven in de financiële sector in Tokio bestaat een serieuze angst om te overlijden aan karoshi. Voor bedrijven is het tevens een flinke kostenpost. Wanneer de familie kan bewijzen dat een verder onverklaarbare dood te wijten is aan karoshi dient in Japan een schadevergoeding te worden betaald aan de nabestaanden.

Invloed op de samenleving

De invloed van karoshi op de Japanse samenleving is zeer wel merkbaar. Steeds meer Japanners verkiezen een parttime baan boven een fulltime baan, zoals voor hun ouders niet meer dan normaal was. Waar fulltime werk in Japan gewoonlijk betaald wordt met een vast maandsalaris waarbij overwerk niet wordt betaald is het bij parttime werk veel gebruikelijker dat parttime-medewerkers per uur betaald worden. Op die manier worden minder mensen tot onbetaald overwerk gedwongen. Veel van deze 'freeters' zoals zij genoemd worden lopen echter wel weer tegen andere problemen aan. Zo lukt het ze vaak niet om een succesvolle carrière van de grond te krijgen en verrichten ze vaak minder uitdagend werk.

Grote bedrijven in verlegenheid

Karoshi brengt niet zelden grote Japanse bedrijven in verlegenheid. Zo werd autofabrikant Toyota in 2002 in verlegenheid gebracht toen een 30-jarige medewerker overleed en bekend werd dat al tijden lang meer dan 80 uur per week aan onbetaalde overuren had moeten maken. Na dit incident maakte Toyota bekend dat het haar medewerkers zou gaan betalen voor hun overuren en dat ze werk zouden gaan maken van het monitoren van buitensporig overwerk.

In december 2016 trad de CEO van Japan's grootste reclamebureau Dentsu af nadat een 24-jarige medewerkster was bezweken als gevolg van overmatig overwerk. De medewerkster pleegde zelfmoord in een van de slaapvertrekken van het kantoor waar ze werkte. In de maand voor haar dood had ze 100 onbetaalde overuren gemaakt.

Toch lijkt het alsof de vele overuren die Japanse werknemers gemiddeld maken nu enkel het gevolg zijn van directe instructies van leidinggevende om tot laat op kantoor te blijven. De angst voor ontslag of concurrentie wanneer niet perfect gepresteerd wordt die welhaast ingebakken lijkt in de Japanse cultuur speelt hierbij ook een rol. Het eerdergenoemde reclamebureau Dentsu koos voor een maatregel om 's avonds om tien uur in alle kantoren het licht uit te doen om werknemers dan maar zo te bewegen naar huis toe te gaan.