Italië als spil van de filosofische wereld

Filosofie is een van oorsprong Grieks woord en betekent letterlijk ‘liefde voor wijsheid’. Het woord is samengesteld uit “philein” dat liefhebben betekent, en het “sophia”, dat Grieks is voor kennis. De kern van filosofie is het (durven) stellen van vragen. Er zijn veel tegenstrijdige verhalen over het ontstaan van filosofie, zo beweren sommige wetenschappers dat het zijn oorsprong vond in India terwijl anderen menen dat het Griekenland was.

Natuurfilosofie

Wat tekenend is voor de filosofen in het tijdperk van voor het jaar 0 is dat ze zich vooral bezighielden met natuurverschijnselen, het waren de zogenaamde ‘natuurfilosofen’. Een scheiding, zoals we die nu kennen, tussen ‘harde wetenschap’ en filosofie was er toentertijd ook niet. Veel filosofen waren tevens werkzaam als wiskundige, natuurkundige of bioloog. In deze periode van de filosofie- geschiedenis was Italië (samen met Griekenland) op filosofisch maar ook op wetenschappelijk gebied de spil van de wereld.

Een belangrijke Italiaanse filosoof in die tijd was Parmenides, afkomstig uit Elea. Parmenides ‘vertrouwde’ de menselijke zintuigen niet en baseerde zijn theorieën enkel op puur logische beredenering. Hij wordt ook wel beschouwd als de eerste zuivere rationalist. De twee belangrijkste stellingen van Parmenides zijn:

• Niets kan veranderen
• Zintuigen zijn onbetrouwbaar

Dat niets kan veranderen onderbouwde hij door te stellen dat ‘worden’ niet bestaat. Hij zei: "Worden bestaat niet. Want als er iets komt wat er eerst niet was, waar was het dan eerst? Nergens? Dat kan natuurlijk niet! Iets kan niet eerst niet bestaan hebben want dan was het dus eerst niks. Als iets iets is bestaat het. Het enige dat niet iets is is niets. Iets kan niet uit niets komen. Dus ‘worden’ verbeelding. Misschien zag jij het eerst niet, en zag je het later wel."

Dat zintuigen niet betrouwbaar zijn ‘bewees’ zijn leerling Zeno van Elea met twee wereldberoemde -inmiddels een beetje achterhaalde- paradoxen:

Achilles en de Schildpad

Achilles en de Schildpad doen een hardloopwedstrijd. De schildpad is tien keer langzamer dan Achilles en krijgt van de overmoedige Achilles honderd meter voorsprong. Als Achilles op de plek aankomt waar de schildpad begon, heeft de schildpad inmiddels 10 meter afgelegd. Heeft Achilles die tien meter ook afgelegd, dan is de schildpad weer een meter verder. Deze redenering kun je tot in het oneindige voortzetten: de voorsprong wordt steeds kleiner, maar Achilles zal de schildpad nooit inhalen.

De vliegende pijl staat stil

Een afgeschoten pijl bevindt zich elk moment van zijn vlucht op een bepaalde plaats en is daar op dat moment in rust. Maar als hij elk afzonderlijk moment van zijn vlucht in rust is, is hij gedurende heel zijn vlucht in rust. Dus de vliegende pijl beweegt niet!

Empedocles

Een andere belangrijke Italiaanse filosoof in het tijdperk van voor het jaar 0 was Empedocles. Empedocles is het schoolvoorbeeld van een veelzijdig man. Hij was naast filosoof ook dichter, staatsman, profeet, arts, godsdienstleraar bioloog en natuurkundige. Net als Parmenides hield Empedocles er soms wat rare gedachten op na. Zo dacht hij dat hij onsterfelijk was, hetgeen zijn dood betekende. Desondanks heeft Empedocles veel betekend voor de filosofie en de wetenschap. Zo was hij degene die ontdekte dat lucht een aparte substantie is en was hij een van de eersten die wist dat de maan zelf geen lichtbron is, maar slechts het zonlicht reflecteert. Op filosofisch gebied droeg hij zijn steentje voornamelijk bij door eerdere filosofieën te combineren. Een mooi voorbeeld is de ‘vier-elementen’ theorie. Thales beschouwde water als oer-element, Anaximenes lucht, Heraclitus vuur en de Eleanen (waartoe Parmenides en zijn leerling Zeno behoorden) aarde. Empedocles combineerde deze vier gedachten tot een theorie, die later nog uitgebreid zou worden door de Griek Artistoteles. Verder is het bekend dat hij enige invloed had op~ en zelfs geciteerd werd door de grote filosoof Plato.

Marcus Tullius Cicero en Titus Lucretius Carus

Andere noemenswaardige Italiaanse filosofen uit die tijd zijn Marcus Tullius Cicero en Titus Lucretius Carus.

Marcus Tullius Cicero was een zeer invloedrijk man in Italië, zowel op politiek als op filosofisch gebied. Zo werd Cicero quaestor in West Sicilië rond 75 v. Chr., dit ging echter niet zonder problemen. In zijn roerige leven schreef Cicero erg veel, van traktaten over welsprekendheid tot filosofische traktaten. Zijn belangrijkste filosofische werken
zijn:

• ‘De Republica’ over de ideale staat;
• ‘De finibus malorum et bonorum’ over ‘het hoogste goed’;
• ‘Tusculanae disputationes’ over het misprijzen van de dood, het verdragen van pijn en tegenslagen (dialoogvorm);
• ‘De natura deorum’ over de godsopvattingen bij Epicurus, bij de Stoïcijnen en de Academici;
• ‘De senectute’ over het ouder worden;
• ‘De amicitia’ over de ideale vriendschap.

Lucretius was zowel dichter als filosoof van beroep. Typerend voor Lucretius was zijn modern wetenschappelijke manier van denken. Hij geloofde resoluut niet in goden of in zaken als leven na de dood. Ook hij schreef veel boeken waaronder zijn meesterwerk ‘De rerum Natura’ (‘over de natuur der dingen’). Hieronder een passage uit het boek, waarin hij het duidelijk over de nu welbekende atomen heeft:

"Ook worden kleren die hangen op brandingbrekende kusten vochtig en drogen, wanneer zij in ’t zonlicht te bleken gelegd zijn. Toch is het nimmer te zien hoe het vocht van het water er in komt noch hoe het vlucht voor de hitte. En dus moet in heel kleine stofjes, door onze ogen onmooglijk te zien, het vocht zich verspreiden. Ja, als het zonnejaar ook ontelbare malen terugkomt, wordt aan de vinger een ring aan de binnenkant dun door het dragen. Druppelenval holt een steen uit; de kromme ijzeren ploegschaar neemt in het bouwland ook heimelijk af en hardstenen straten zien wij door ’t lopen der voetgangers slijten. En dichtbij de poorten tonen vaak koperen beelden hun rechterhanden gesleten, daar zij zo dikwijls begroet en gekust worden door passanten."

Moderne filosofen

Tot zover de filosofen uit de oudheid. Wat opvalt is de soort filosofie die de denkers in het algemeen en de Zuid-Europese in het bijzonder bedreven, de zogenaamde natuurfilosofie. De filosofieën en theorieën waren vaak gebaseerd op redeneren en dus deductisch van aard. Tegenwoordig is filosofie een beetje in het verdomhoekje geraakt. Was het aanvankelijk het geloof dat er voor zorgde dat filosofie aan animo verloor tegenwoordig lijkt ‘de harde wetenschap’ de boosdoener. In de tijd van Parmenides waren wetenschap en filosofie onlosmakelijk met elkaar verbonden, sterker nog filosofie was wetenschap! In de twintigste en eenentwintigste eeuw worden mensen die iets anders denken dan de gevestigde orde veelal voor gek verklaard. Desondanks kent ook deze tijd een paar opvallende filosofen... Italiaanse uiteraard.

Zo was er in 1985 het wereldberoemde boek ‘La fine della modernità’ (‘Het einde van de moderniteit’), van Italiaans filosoof Gianni Vattimo. Eerder schreef Vattimo al het boek ‘Il pensiero debole’ (‘Het zwakke denken’), waarin hij samen met enige Italiaanse collega-filosofen een nieuwe manier van denken introduceerde. Zoals de titel al doet vermoeden noemden ze het ‘het zwakke denken’. Deze manier van denken is redelijk nihilistisch van aard en staat lijnrecht tegenover de metafysica: de filosofie die pretendeert te weten hoe de werkelijkheid ècht in elkaar zit en die waarheid aan anderen èn aan de werkelijkheid zelf opdringt. “Wat ik met mijn nihilistische interpretaties doe, is "nee" zeggen tegen de autoriteit van dat eerste beginsel”, aldus Vattimo.

In andere filosofische publicaties draait het vooral om het (Christelijke) geloof, zoals in zijn boeken ‘After Christianity’ en ‘Ik geloof dat ik geloof’. ‘After Christianity’ (vertaald als ‘Het woord is geest geworden’) is een filosofisch werk over secularisatie, het verschijnsel dat het geloof zijn grip op de maatschappij verliest. Vattimo is naast filosoof/schrijver ook actief lid van de politieke partij Democratici Di Sinistra.

Een andere filosoof die politiek en filosofie moeiteloos weet te combineren is de Italiaan Giorgi Agamben, onder meer bekend van het boek ‘Homo Sacer’ (vertaald als ‘De soevereine macht en het naakte leven’).’Homo Sacer’ handelt over de samenleving en met name de regering die de macht heeft om mensen uit te sluiten. Erg actueel is bijvoorbeeld de verschrikkelijke situatie in Guantànamo Bay. Agamben vergelijkt de hedendaagse maatschappij met één groot concentratiekamp. Verder schreef hij ook de boeken ‘The Coming Community’, ‘Means without an End’ en ‘Bartleby oder die Kontingenz.’ Belangrijk was ook zijn publicatie in de Franse krant ‘Le Monde’ waarin hij ten strijde trok tegen de veiligheids-maatregelen van de regering Bush (vingerafdrukken of irisscans bij iedereen die de VS bezoekt). In dit artikel schrijft Agamben ook dat hij vanwege deze maatregelen weigert nog langer gastcolleges te geven op Amerikaanse universiteiten en dat hij hoopt dat anderen zijn voorbeeld zullen volgen.

Was Jezus Caesar?

Dat ook hedendaagse filosofen revolutionaire ideeën kunnen hebben, dat bewees de Italiaan Franscesco Carotta in 1999 met zijn boek ‘War Jezus Caesar?’. In dit boek meent Carotta de grootste geschiedkundige/religieuze dwaling aan de kaak te hebben gesteld: Jezus heeft nooit bestaan. Carotta voert talloze ‘bewijzen’ aan om aan te tonen dat Jezus in feite Divus Julius, de vergoddelijkte Julius Caesar was. Volgens Carotta is het misverstand rond ‘Jezus’ ontstaan door slechte vertalingen en interpretatiefouten. De argumenten vult Carotta aan met een overvloed aan voorbeelden, de een nog verbazingwekkender dan de ander. Hieronder enkele argumenten uit het boek:

• De levensloop van Jezus vertoont opmerkelijke gelijkenis met die van Caesar.
• Belangrijke personen uit Caesars leven komen in zowel naam als kenmerken aardig overeen met ‘hun tegenhangers’ uit het verhaal van Jezus en dit geldt ook voor belangrijke locaties.
• Alle bekende uitspraken van Caesar zijn terug te vinden in het evangelie.
• Belangrijke symbolen omtrent Jezus, (denk bijvoorbeeld aan het kruis en de doornenkrans) zijn te herleiden tot Julius Caesar.

Wat duidelijk wordt is dat filosofen in het algemeen en dus ook de Italiaanse filosofen erg veranderd zijn in een tijdsbestek van zo’n 2500 jaar. Waren de denkers vroeger vooral bezig met natuurverschijnselen en wetenschap, vandaag de dag houden ze zich vooral bezig met politieke en religieuze kwesties. Ondanks het feit dat filosofie over het algemeen genomen aan enthousiasme en animo heeft ingeboet, mogen we wel stellen dat Italië nog steeds een prominente rol bekleedt in de wereld van de filosofie. Een wereld die (helaas) steeds kleiner lijkt te worden.