Robin-Hood-ethiek

‘Moreel’ is een raar woord. Het is vaak misplaatst. Een slachtoffer van mensen die het te pas en te onpas erin gooien. Je zal toch vreemd worden aangekeken als je het woord zomaar in je dagelijkse leven gebruikt: ‘Zo, dat was een morele douche zeg!’ Gevoelsmatig weet je van sommige zaken al dat ze moreel niet relevant zijn. Moreel relevante zaken zorgen er vaak voor dat mensen elkaar de tent uitvechten. Hoe los je dat op? Als je die vragen stelt, begeef je je op het gebied van de ethiek.

Wat is ethiek?

De ethiek is de wetenschap die haar hoofd buigt over de vraag of iets moreel relevant is en zo ja, of het dan moreel gezien juist of onjuist is. Maar de ethiek beantwoord deze vragen niet door middel van prehistorische sentimenten, maar met behulp met sterke redenaties. Immanuel Kant resumeerde de hele filosofie tot drie kernvragen: wat kan ik weten? (kennisleer, wetenschapsfilosofie), wat mag ik hopen? (godsdienstfilosofie) en tot slot: wat moet ik doen? Die laatste vraag kende hij toe aan de ethiek.

Het antwoord op die vraag is niet zo simpel. Een dominee geeft natuurlijk een heel ander antwoord dan een sjamaan. Maar ook binnen de ethiek, waar het niet om levensbeschouwing maar om argumentatie draait, zijn filosofen en ethici het verre van eens met elkaar. Zo zijn er verschillende ethische theorieën. Bijvoorbeeld het utilisme, waarin de gouden regel is: datgene wat zoveel mogelijk mensen zoveel mogelijk geluk of welzijn bezorgt, is juist. De plichtsethiek staat daar tegenover. Het gevolg van het handelen is voor een plichtsethicus niet interessant. Het gaat om de handeling zelf. Er zijn bepaalde universele plichten, waar we het best met elkaar over eens kunnen worden. Aan die normen hebben we ons gewoon te houden. We moeten als mensen onze plichten doen, of dat ons nu uitkomt of niet, of dat de situatie er zich voor leent of juist niet. Daarnaast bezitten de deugdethici een stuk ethische grond. Deze ethiek komt zo nog aan bod.

Bruggen bouwen

Blijkbaar is het antwoord op de vraag: wat moet ik doen? niet zo voor de hand liggend. Je bevindt je dan ook op gevaarlijk terrein wanneer je probeert te definiëren wat nu precies ethisch verantwoord handelen is. Misschien is ethisch verantwoord handelen daarom niet meer dan een manier om zó te handelen dat je met ethische argumenten verantwoording af kunt leggen van je keuze. De definitie is lekker vaag omdat een allesomvattende definitie een doodsteek zou zijn voor de ethiek, die juist in het leven is geroepen om uit te vissen hoe we ethisch verantwoord kunnen handelen. Bovendien is het niet nodig om godsdienstige gedachten te ontwikkelen over de ethiek. Het is een wetenschap die zelf niet hoort te beweren dat zij de waarheid in pacht heeft. Die juist doordrongen moet zijn van pluriformiteit, als zij uitkomst wil bieden wanneer verschillende partijen met elkaar overhoop liggen. Waarom zou er anders nog plaats zijn voor ethiek naast godsdiensten en levensbeschouwingen?

De morele bemiddelaar

Als allerlei lieden elkaar de tent uit vechten omdat ze heilig van hun eigen morele gelijk zijn overtuigd, dan komt de ethiek om de hoek kijken. Dit verschijnsel zie je terug in vele vakgebieden. Soms resulteert ethiek in strenge, waterdichte codes waar je niets meer mee kunt beginnen als nieuwe ontwikkelingen zich voordoen. Of het andere uiterste: ethische commissies die geen knoop weten door te hakken, die richtlijnen formuleren die zo vrijblijvend zijn dat je nog makkelijker lucht kan bakken. Het kan natuurlijk ook voorkomen dat men er wel uitkomt.

Bijvoorbeeld door eerst goed te kijken wat de kern van het conflict is. De Potter-Box, een klassiek model om morele beslissingen te nemen, noemt dit de eerste stap. Ook andere modellen zoals het model van Henk van Luijk beginnen met die vraagstelling: wat is het morele kernprobleem? Daarnaast is de kans groot dat er verschillende waarden in het geding zijn. In het model van de Potter-Box is dit wroeten in de aarde tot je bij de onderliggende waarden uitkomt, stap nummer twee. De beslismodellen en stappenplannen behandelen op die manier alle factoren die meespelen, zoals mogelijke belanghebbenden, betrokkenen, ethische codes, de wet…

De kern van het probleem

Het nut van de beslismodellen kan in één woord worden samengevat: structuur. Stapsgewijs wordt de toestand uitgepluisd. Er ontstaat orde in de chaos. Bijvoorbeeld in Robin-Hood-situaties wanneer een brutale undercoverjournalist door middel van manipulatieve technieken, chantage en omkoperij een nationale ramp wil voorkomen. Dit wil echter niet zeggen dat stappenplannen perse tot betere beslissingen leiden of dat codes en commissies de weg tot een utopische werkvloer. Het is daarentegen wel zeker dat je met behulp van een beslismodel beter verantwoording af kunt leggen van je keuzes. En het helpt je om overtuigende argumenten helder voor ogen te krijgen, zodat je ze later goed kunt uitleggen aan bijvoorbeeld je baas of de rechter.

Maar in het geval van de Robin-Hood-situatie: het belangrijkste is om de kern van het conflict aan te pakken, de eerste stappen van de beslismodellen. Dat is voldoende om een goed beeld te krijgen van de keuze die (eventueel heel snel) gemaakt moet worden. Ook is het helemaal niet nodig om regels op te stellen over bijvoorbeeld undercoverjournalistiek, omdat die regel weer een nieuwe vraag oproept (ben je ook undercover als je niet vertelt dat je journalist bent?), zodat er weer een volgende regel moet worden opgesteld. Je zou er haast claustrofobisch van worden.

De juiste houding

De gouden middenweg zou je misschien kunnen vinden in de deugdethiek. Bepaalde worstelingen komen steeds weer terug: persvrijheid versus verantwoordelijkheid van de pers, een smeuïg artikel versus respect, nationale veiligheid versus privacy van de burgers… Het enige wat er moet gebeuren is die waarden afwegen. En als de persoon in kwestie op verschillende momenten onder verschillende omstandigheden de juiste keuze wil maken, moet de afweging eigenlijk al lang hebben plaatsgevonden. Hij moet net als Robin Hood de juiste houding hebben.