Waarom bestaat er geen jaar 0?

Het jaar nul bestaat alleen in uitdrukkingen, maar niet als jaartal. Dit komt omdat de ontwerper van de christelijke kalender de nul niet kende. Hij noemde het eerste jaar van Christus geboorte het jaar één. Dat klinkt allemaal heel eenvoudig, maar de jaartelling zoals we die nu vanzelfsprekend vinden, kwam slechts moeizaam tot stand. Verder is de vraag of deze christelijke jaartelling zo vanzelfsprekend zal blijven.

Nul was onbekend

Een kort antwoord op de vraag waarom het jaar 0 niet bestaat, luidt: omdat de 0 in het christelijke Europa van de vroege middeleeuwen niet bestond. Men wist van het bestaan van een 0, maar filosofen konden niet begrijpen dat een symbool dat “niets” betekent, iets kon voorstelen. Het moest een duivelse vinding zijn.

In India werken rekenaars al in de zesde eeuw met de 0 op een manier waarop wij hem nu gebruiken, maar ze noteerden dat als een spatie. In de negende eeuw, nog steeds in India, werd de 0 als stip genoteerd en fungeerde als onze 0 in het tientallig stelsel. Pas in de elfde eeuw bereikte deze manier van rekenen Europa, via de islamitische bewoners van Spanje, de moren. Zij gebruikten de stip voor de nul, zoals nu nog in het Arabisch. Voor de goede orde: in het Arabisch staat de 0 voor het getal vijf, dus laat je niet wijs maken dat de Arabieren de 0 uitgevonden hebben. Het was vooral de Italiaanse wiskundige Fibonacci (Leonardo van Pisa) die in 1202 deze handige manier van rekenen propageerde.

Oorsprong van wat?

Dan is er nog een probleem met het jaar nul, want het suggereert het begin van iets. Dit moet iets zijn dat iedereen aanspreekt. Een jaartelling vanaf een nulpunt zoals we die nu kennen, met een jaartal dat overal op de wereld dezelfde betekenis heeft, is dan niet zo vanzelfsprekend. Er zijn nog steeds landen en religieuze groepen die er een eigen jaartelling op na houden. Vrome moslims gebruiken hun eigen maankalender die begint op 16 juli 622, het moment waarop Mohammed van Mekka naar Medina emigreerde. Vrome joden gebruiken een eigen kalender die begint bij ongeveer één jaar voor de schepping van de aarde, dat is op 7 oktober 3761 voor Christus.

De huidige kalender is dus van christelijke huize. Echter, pas in 526 na Christus kwam een monnik Dionysius Exiguus op de gedachte een kalender te maken die begon bij de geboorte van Christus. In het vroege christendom speelde deze geboorte helemaal geen belangrijke rol, daarom was de documentatie daarover slecht. Daarnaast leefden toen de meeste mensen in kleine gemeenschappen die weinig onderling contact hadden. De tijdrekening werd opgehangen aan de regering van een plaatselijke vorst of een verschrikkelijke gebeurtenis uit een niet zo ver verleden. Zoiets als “dat was 23 jaar na de oorlog”.
De Romeinen hadden een systeem van tijdperken die samenhingen met consuls of keizers die aan de macht waren. Romeinse geschiedkundigen gebruikten overigens wel een jaartelling met een vaste oorsprong: de stichting van Rome. Dit was echter een mythische gebeurtenis waarvan niemand precies de datum wist. Daardoor waren verschillende tijdrekeningen in omloop.

Hetzelfde probleem ontstond in 526 toen Dionysius met zijn kalender op de proppen kwam. Niemand weet precies wanneer Jezus werd geboren, omdat de feiten die door de evangelisten worden gemeld, geen eenduidige datum opleveren. In het Mattheüsevangelie wordt de koning Herodes genoemd, maar die overleed in 4 voor Chr. De evangelist Lucas noemt de volkstelling en de Romeinse heerser Quirinius, dat moet in 6 na Chr. geweest zijn. Wijzen uit het oosten zagen een bijzondere ster, mogelijk een dubbelstand van de planeten Venus en Jupiter aan de westelijke hemel. Die vond plaats op 16 februari in het jaar 2 v Chr. Uit dit alles blijkt dat Jezus zeer waarschijnlijk niet in het jaar 1 geboren werd.

De noodzaak van centrale afspraken

Kortom, het jaar 0 bestaat niet en het jaar één is niet het geboortejaar van Christus. Een jaartelling gebaseerd op dit feit was in de vroege Middeleeuwen niet gangbaar. Pas na de eerste millenniumwisseling kwam onder geletterden deze jaartelling steeds meer in gebruik. In de eeuwen daarna moest er nog een probleem worden opgelost met de schrikkeljaren. Omdat een jaar niet precies 365,25 dagen lang is, maar een fractie korter, begon na eeuwenlang gebruik het systeem van schrikkeljaren te haperen. Het astronomische vastgestelde jaar liep per jaar 11 minuten achter, in 1582 was dit opgelopen tot 10 dagen. Daarom stelde het Vaticaan een update voor van de gregoriaanse kalender. Katholieke landen volgden braaf dit advies op: donderdag 4 oktober 1582 werd gevolgd door vrijdag 15 oktober 1582. Maar landen die geen boodschap hadden aan de paus, lieten alles bij het oude. Engeland en Schotland gingen pas 200 jaar later over op het nieuwe systeem, de Scandinavische landen in 1700, net als de meeste Nederlandse provincies. Holland en Zeeland, hoewel protestants, gingen wel over in 1582; Rusland volgde pas in 1918. De verjaardag van de Russische “Oktoberrevolutie” valt in november, omdat tijdens deze revolutie in 1917 de oude tijdrekening werd gebruikt.

Politiek correct?

Een jaartelling krijgt vooral waarde als hij handig bruikbaar is voor de hele wereld. De figuur van Jezus is uiteraard van groot belang voor het christendom. Echter, de aanhangers van deze godsdienst vormden in het jaar 2000 bijna 30% van de wereldbevolking en naar verwachting daalt dit tot 25% in 2025 (Huntington, 1997). Gelukkig is de figuur van Jezus als profeet en leermeester in andere godsdiensten niet erg omstreden. Dus is er alle reden om de jaartelling zo te laten, ook al weten we dat er volkeren zijn zoals de Chinezen, de Romeinen en de Joden, die veel eerder een goede jaartelling erop na hielden. Onze jaartelling berust vooral op een gemeenschappelijke afspraak, net zoals eenheden als de meter voor afstanden, de kilo voor massa (‘gewicht’), Ampère voor elektrische stroom en seconde voor tijd. Als je de jaartelling geheel wilt ontdoen van zijn christelijke oorsprong, spreek je van CE en BCE dit betekent Common Era (gangbare jaartelling) en vòòr (before) gangbare jaartelling. Een Nederlandse afkorting hiervoor ben ik niet tegen gekomen; in dat geval gebruikt men CE en BCE. Mensen die de christelijke, westelijke cultuur de beste op aarde vinden, achten het gebruik van de termen CE en BCE politiek correct gedoe.

Of er in de toekomst nog andere Kalenderhervormingen zullen plaatsvinden, blijft de vraag. In elk geval bestaat er een organisatie die in 2012 graag wil overstappen op een kalender waarbij de dagen van de week constant op hun plaats blijven.