Democratie: de verschillende vormen en opvattingen

Een democratie is een volksheerschappij: een staat waar het volk regeert. Een democratie is een staat waar het volk zelf stemt over wetten of waar het volk vertegenwoordigers uitkiest die de wetten maken. De betekenis van het woord 'democratie' is een samensmelting van de Griekse woorden 'demos', wat 'volk' betekent, en 'kratos', wat 'macht' betekent. Kenmerken van democratie zijn dat de macht bij het volk ligt en het volk het voor het zeggen heeft. Er bestaan verschillende soorten of vormen van democratie. Er kan een onderscheid gemaakt worden tussen de 'indirecte' (of representatieve) democratie, en de 'directe' democratie. Ook zijn verschillende opvattingen over democratie te onderscheiden: de 'formele' en de 'materiële' democratieopvatting denken verschillend over hoe een staat dient om te gaan met meningen en opvattingen die een staat als bedreigend ervaart voor bepaalde waarden die een staat belangrijk vindt en nastreeft. Verder heeft een democratie voordelen en nadelen.

Democratie: de verschillende vormen en opvattingen

• Verschillende vormen van democratie
• Directe democratie
• Voordelen van directe democratie
• Nadelen van directe democratie
• Indirecte democratie
• Voordelen van indirecte democratie
• Nadelen van indirecte democratie
• Verschillende opvattingen over democratie
• Formele democratieopvatting
• Materiële democratieopvatting
• Democratie in Nederland
• Nederland is een indirecte (parlementaire) democratie
• Materiële democratieopvatting in Nederland
• Rechtsstaat & democratie in Nederland
• Beperkingen van een democratie
• Dictatuur van de meerderheid
• Machtsmisbruik in een democratie

Verschillende vormen van democratie

De volgende vormen van democratie zijn te onderscheiden:

• directe democratie
• indirecte democratie

Directe democratie

Directe democratie houdt in dat het volk rechtstreeks stemt over de gemaakte wetten. Er is dus geen tussenkomst van vertegenwoordigers die dit doen. Het belangrijkste voorbeeld van directe democratie is het referendum waarbij het volk stemt over wetsvoorstellen of wetten. Bij een referendum wint de meerderheid van de stemmen. De volksvergadering, een andere vorm van directe democratie, komt alleen nog in bepaalde delen van Zwitserland voor. Het doel van de directe democratie is het volk zelf de besluiten te laten nemen over kwesties die in een staat aan de orde zijn, waarbij eventuele politieke belangen die van invloed zouden kunnen zijn op de besluitvorming geen rol spelen.

De wijze waarop het volk invloed kan uitoefenen in een directe democratie:

• door te stemmen in een referendum;
• door deel te nemen aan een volksvergadering.

Voordelen van directe democratie

Een directe democratie kent als voordeel dat de uitkomst van een stemming een goede weerspiegeling vormt van de wil van het volk. Ook kan een volksstemming het volk meer duidelijkheid geven over de besluitvorming in een staat. Doordat bij een referendum steeds de meerderheid wint, is het voor het volk vooraf al duidelijk wat de betekenis van de verschillende uitkomsten is. Een ander voordeel van de directe democratie is dat minderheden, de groepen die een te kleine minderheid vormen om een politieke partij op te kunnen richten, mee kunnen doen aan onderhandelingen en debatten en op deze wijze hun stem kunnen laten horen.

Nadelen van directe democratie

Het grote nadeel van de directe democratie is dat het nagenoeg onhaalbaar is om het volk samen te laten komen om te vergaderen en direct te laten beslissen over wetsvoorstellen. In Nederland zou dit bijvoorbeeld betekenen dat alle Nederlanders met stemrecht op een bepaalde plaats samen zouden moeten komen om over een wetsvoorstel te vergaderen en te beslissen. Een ander nadeel van de directe democratie, meer specifiek een nadeel van het referendum, is dat doordat de meerderheid bij een stemming steeds wint, als een gevolg hiervan continu de wil van de meerderheid wordt opgelegd aan de minderheid. Groepen burgers in een maatschappij met minder populaire opvattingen hebben in dat geval geen stem meer waardoor het verschijnsel genaamd de 'dictatuur van de meerderheid' kan optreden.

Indirecte democratie

Indirecte democratie, ook wel representatieve democratie genoemd, houdt in dat het volk vertegenwoordigers uitkiest die de wetten maken en stemmen over de wetsvoorstellen. Het volk zelf bepaalt dus niet op directe wijze welke wetten er in een staat gelden, maar doet dit op indirecte wijze door middel van het kiezen van vertegenwoordigers die deze taak van het volk overnemen. Deze vorm van democratie is ontstaan om als oplossing te dienen voor de problemen die de directe vorm van democratie met zich meebrengt. Deze representatieve of indirecte vorm van democratie komt het vaakst voor. Het doel van de indirecte of representatieve democratie is het tot stand brengen van compromissen tussen verschillende maatschappelijke groepen, waarbij de grootste groepering het overwicht zal hebben maar er tevens rekening wordt gehouden met de standpunten van minderheden. Doordat de bevolking via verkiezingen de macht kan verschuiven van de ene naar de andere partij, en burgers deel kunnen uitmaken van meerdere groeperingen tegelijkertijd, ontstaat er een soort evenwicht waardoor er voorkomen wordt dat er slechts één enkele groep (over)heerst en de macht in handen heeft.

De wijze waarop het volk invloed kan uitoefenen in een indirecte of representatieve democratie:

• door de leden van een volksvertegenwoordiging uit te kiezen (dus door te stemmen);
• door lid te worden van een volksvertegenwoordiging;
• door een verzoekschrift naar het parlement te sturen.

Voordelen van indirecte democratie

De indirecte democratie of representatieve democratie vergemakkelijkt het proces van besluitvorming, omdat nu niet telkens het gehele volk hoeft te worden samengebracht om te debatteren over wetsontwerpen of om over wetsvoorstellen te stemmen. Een ander voordeel van de indirecte vorm van democratie is dat er een veel kleinere kans is dat de minderheden in een staat hun stem verliezen, omdat ook kleinere politieke partijen deel kunnen uitmaken van een volksvertegenwoordiging en op die wijze hun stem kunnen laten gelden.

Nadelen van indirecte democratie

Omdat in een representatieve of indirecte democratie altijd een meerderheid nodig is om een wetsvoorstel aan te nemen, dienen partijen samen te werken. Door samenwerking tussen partijen met uiteenlopende visies kan het voorkomen dat een partij niet kan doen wat de partij eerder aan de kiezers heeft beloofd. Een ander nadeel van de indirecte democratie is dat het geen bescherming biedt tegen machtsmisbruik door democratisch verkozen leiders.

Verschillende opvattingen over democratie

De volgende twee voornaamste opvattingen over democratie zijn te onderscheiden:

• formele democratieopvatting
• materiële democratieopvatting

Formele democratieopvatting

De formele democratieopvatting, ook wel formele democratie genoemd, gaat uit van het idee van een ‘free market place of ideas': hierbij is elke opvatting in een staat toegestaan, waarbij de verwachting is dat de onjuiste opvattingen vanzelf op een democratische wijze verdwijnen. De formele democratieopvatting gaat ervan uit dat enkel de 'juiste' meningen en opvattingen in een democratie standhouden, en dat de 'onjuiste' (of 'slechte') meningen en opvattingen wegens een gebrek aan aanhang vanzelf verdwijnen. Volgens de formele democratie is dit een soort zelfcorrigerend mechanisme, waardoor er geen maatregelen genomen hoeven te worden tegen de opvattingen die voor bepaalde waarden van een staat als bedreigend worden ervaren.

Materiële democratieopvatting

In een staat waar de materiële democratieopvatting heerst, ook wel materiële democratie genoemd, stelt een staat het voortbestaan van bepaalde waarden voorop. Omdat een staat aan bepaalde waarden veel waarde hecht, wenst een staat de naleving van deze waarden te beschermen. De bescherming van deze waarden kan door het waarborgen van bepaalde grondrechten en het bevorderen van de democratie. In een staat waar een materiële democratie heerst kunnen politieke partijen eerder worden verboden dan in een staat waar de formele democratie heerst. Alles wat een materiële democratie als bedreiging ervaart voor het voortbestaan van de waarden van die staat dient te worden bestreden. Indien een bepaalde politieke partij deze waarden bedreigt, is het niet ondenkbaar dat er een partijverbod wordt ingevoerd.

Democratie in Nederland

Nederland is een parlementaire democratie: Nederlandse kiesgerechtigden kiezen elke vier jaar de volksvertegenwoordigers uit die in het parlement komen. Je bent in Nederland kiesgerechtigd indien je minimaal 18 jaar bent en de Nederlandse nationaliteit hebt.

Nederland is een indirecte (parlementaire) democratie

Nederland is een indirecte democratie. Het Nederlandse volk heeft geen directe invloed op het beleid, maar kan hier op een indirecte wijze invloed op uitoefenen via de gekozen volksvertegenwoordiging. Er worden in Nederland wel bepaalde vormen van directe democratie toegepast, zoals het burgerinitiatief, waarbij burgers een (wets)voorstel op de agenda van de volksvertegenwoordiging plaatsen, en het volksinitiatief, waarbij burgers zelf een wetsvoorstel maken en bij voldoende steun onder de bevolking (handtekeningen) er een referendum wordt gehouden.

Materiële democratieopvatting in Nederland

Daarnaast kent Nederland een hantering van de materiële democratieopvatting. Dit blijkt onder andere uit de mogelijkheid die artikel 2:20 van het Burgerlijk Wetboek biedt om rechtspersonen (dus ook politieke partijen) te verbieden, en de mogelijkheid om hier strafrechtelijke gevolgen aan te verbinden op grond van de artikelen 51 en 140 van het Wetboek van Strafrecht.

Rechtsstaat & democratie in Nederland

In Nederland komt de relatie tussen de begrippen 'rechtsstaat' en 'democratie' tot uiting door het gegeven dat wetten in formele zin (dat zijn de wetten vastgesteld door de regering en de Staten-Generaal tezamen) onder andere door of met instemming van de volksvertegenwoordiging worden vastgesteld, en het gegeven dat zowel bestuur als rechtspraak zich aan deze (formele) wetten dienen te houden. Vanzelfsprekend is de aanwezigheid van 'democratie' in een staat een van de vereisten om te kunnen spreken van een 'democratische rechtsstaat'. Daarentegen is de aanwezigheid van 'democratie' geen noodzakelijke voorwaarde om te kunnen spreken van een 'rechtsstaat'.

Beperkingen van een democratie

Democratie kent een aantal beperkingen of mogelijke gevaren, zoals:

• het verschijnsel genaamd de 'dictatuur van de meerderheid', en;
• machtsmisbruik door een democratisch gekozen leider.

Dictatuur van de meerderheid

Het verschijnsel dat 'dictatuur van de meerderheid' heet, duidt op het opleggen van de wil van een meerderheid van het volk aan een minderheid van het volk. In dat geval geldt dus altijd het recht van de sterkste, en hebben minderheden niets meer te zeggen. Dit verschijnsel komt op hetzelfde neer als het principe van 'de meeste stemmen gelden', waarbij de meeste stemmen de uitkomst bepalen en de minste stemmen verloren gaan. Doordat bij referenda minderheden altijd worden overtroffen door de meerderheid, bestaat de kans dat de identiteit en de meningen van vele individuen in een staat verdwijnen wanneer die staat deze vorm van directe democratie toepast.

Machtsmisbruik in een democratie

In een democratie kan er ook sprake zijn van machtsmisbruik. In dit geval komt een leider op een democratische wijze aan de macht, maar misbruikt deze leider vervolgens de van het volk gekregen macht. Een voorbeeld uit de geschiedenisboeken van zo een leider is Hitler. Hitler is op een democratische wijze aan de macht gekomen, en heeft vervolgens deze macht misbruikt. Hiermee is er gebleken dat de aanwezigheid van democratie in een staat geen bescherming biedt tegen machtsmisbruik en de narigheden die dit met zich mee kan brengen.

Lees verder

• Wat zijn de kenmerken van een rechtsstaat?
• Ministeriële verantwoordelijkheid: betekenis & omvang
• Betekenis van de vertrouwensregel & de motie van wantrouwen
• Waarom bestaat de Nederlandse wet?
• Legaliteitsbeginsel: geen bevoegdheid zonder wet