Wat zijn de kenmerken van een rechtsstaat?

Een rechtsstaat is een staat waar er grenzen worden gesteld aan de uitoefening van staatsmacht. Deze grenzen worden gesteld, zodat een staat niet overgaat tot een willekeurige uitvoering van de staatsmacht. Een grondwet geeft een beschrijving van de machtenscheiding, de grondrechten, het legaliteitsbeginsel en de rechtsspraak van een staat. Een staat kan slechts als rechtsstaat worden aangemerkt als deze voldoet aan 4 verschillende voorwaarden en/of kenmerken. De kerngedachte van een rechtsstaat is dat wetten de rechten en plichten beschrijven van de burgers, aan de ene kant, en van de overheid, aan de andere kant.

Wat zijn de kenmerken van een rechtsstaat?

Een staat dient te voldoen aan 4 kenmerken en/of voorwaarden om te kunnen spreken van een rechtsstaat:

1. Het legaliteitsbeginsel heeft gelding.
2. Een rechter die onafhankelijk en onpartijdig rechtspreekt.
3. De grondrechten worden gewaarborgd.
4. De verschillende staatsorganen delen de staatsmacht.

Legaliteitsbeginsel: geen bevoegdheid zonder wet

Het legaliteitsbeginsel is een principe van de klassiek-liberale rechtsstaat en is een van de voorwaarden of kenmerken om te kunnen spreken van een rechtsstaat. Het legaliteitsbeginsel betekent dat het optreden van de overheid, wanneer deze ingrijpt in de rechten en vrijheden van haar burgers, alleen is toegestaan als deze bevoegdheid van het overheidsorgaan in een wet beschreven staat. De wet dient duidelijk te beschrijven óf en wanneer een overheidsorgaan bevoegd is tot ingrijpen in de rechten of vrijheden van burgers. Het legaliteitsbeginsel betekent kortgezegd dat zowel de overheid als de burgers van een staat gebonden zijn aan de wet.

Legaliteitsbeginsel & rechtszekerheidsbeginsel

Het gegeven dat de bevoegdheden van de overheid uitdrukkelijk dienen te zijn vastgelegd in de wet, heeft een relatie met het rechtszekerheidsbeginsel: de mogelijkheid van de overheid om de individuele vrijheid van burgers te beperken wordt begrensd door een wet die zeker en duidelijk moet zijn.

Rechtspraak door onafhankelijke en onpartijdige rechters

Dat er recht wordt gesproken door een onafhankelijke en onpartijdige rechter is ook een van de voorwaarden of kenmerken om te kunnen spreken van een rechtsstaat.

Onafhankelijkheid

Dat een rechter onafhankelijk is, betekent dat een rechter zelf een beslissing maakt en zich hierbij door niemand laat vertellen welke beslissing er gemaakt dient te worden. Om deze onafhankelijkheid te garanderen kan een rechter niet ter verantwoording worden geroepen door de regering of door het parlement; indien dit wel zou gebeuren, dan zou een rechter niet meer volgens de wet rechtspreken, maar volgens de standpunten van de regering en het parlement.

Onpartijdigheid

Een rechter is onpartijdig, wat betekent dat een rechter optreedt in functie en niet als privépersoon. Hierom dragen rechters tijdens een zitting niet hun eigen kleding, maar een zwarte toga met witte bef, om zo de onpartijdigheid van de rechtspraak te symboliseren.

Waarborging van de grondrechten

De waarborging van de grondrechten is een van de voorwaarden of kenmerken om te kunnen spreken van een rechtsstaat. De staat garandeert dat burgers zich kunnen beroepen op grondrechten om zo de rechten en vrijheden van burgers te beschermen. Grondrechten kunnen worden onderverdeeld in sociale grondrechten en klassieke grondrechten. Veel grondrechten waar Nederlandse burgers zich op kunnen beroepen staan beschreven in de Grondwet. Grondrechten bestaan ook op internationaal niveau, en op de meeste internationaal vastgelegde grondrechten kunnen Nederlandse burgers een beroep doen. Voorbeelden van internationale grondrechten uit Europese en/of internationale verdragen, zijn de bepalingen uit het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM), de bepalingen uit het Internationaal Verdrag Inzake Burgerrechten en Politieke Rechten (IVBPR), en bepalingen uit het Europees Sociaal Handvest (ESH).

Klassieke grondrechten

Een klassiek grondrecht beschermt de burgers tegen een optreden van de overheid. De overheid kent geen verplichting om te handelen en in bepaalde gevallen dient de overheid zich zelfs te onthouden van enig overheidsoptreden. De 'vrijheid van godsdienst' is een voorbeeld van een klassiek grondrecht: een overheid mag geen inbreuk maken op dit recht en vrijheid van burgers en dient zich hierom te onthouden van overheidshandelen.

Sociale grondrechten

Een sociaal grondrecht beschermt de burgers doordat de overheid hierbij juist een verplichting kent om te handelen. Een voorbeeld van een sociaal grondrecht is het 'recht op onderwijs', waarvan de kosten voor een groot deel door de overheid worden gedragen.

Machtsverdeling over de staatsorganen

De staatsmacht dient verdeeld te zijn over de verschillende staatsorganen: de trias politica. Deze machtsverdeling over de staatsorganen is een van de voorwaarden of kenmerken om te kunnen spreken van een rechtsstaat. De idee achter Montesquieu's trias politica is dat de vrijheden van burgers worden beschermd, omdat de machtsverdeling over de verschillende staatsorganen ervoor zorgt dat geen machtsoverwicht bij een van deze staatsorganen kan ontstaan. Indien er geen machtsverdeling over de staatsorganen zou zijn, zou deze situatie ertoe kunnen leiden dat het staatsorgaan met de meeste macht machtsmisbruik gaat toepassen. Een verdeling van de macht voorkomt dus het ontstaan van een machtsoverwicht bij een van de drie staatsorganen.

In de praktijk verdeelt een staat (volgens de trias politica) haar macht over 3 staatsorganen:

• wetgevende macht
• uitvoerende macht
• rechtsprekende macht

Machtenscheiding in Nederland

In Nederland kan het parlement als de wetgevende macht worden gezien, de regering als de uitvoerende macht, en de onafhankelijke en onpartijdige rechtspraak als de rechtsprekende macht.

Systeem van 'checks & balances'

Het systeem van 'checks & balances' maakt deel uit van de trias politica en beschrijft de wijze waarop de staatsmacht in balans wordt gehouden. De staatsmacht wordt in balans gehouden door de onderlinge en/of wederzijdse controle die plaatsvindt tussen de organen. In dit systeem staat checks voor de onderlinge en/of wederzijdse controle tussen de verschillende staatsorganen en balances voor de staatsmacht die hierdoor in balans wordt gehouden. Een staat die het systeem van 'checks & balances' hanteert, voorkomt dat te veel staatsmacht bij een van de staatsorganen komt te liggen door het toepassen van wederzijdse controle tussen de staatsorganen en een machtsverdeling over de staatsorganen.

Checks & balances in Nederland

De Nederlandse staatsorganen opereren via het systeem van 'checks & balances'. Een voorbeeld hiervan is de controle van de uitvoerende macht door de wetgevende macht. In Nederland geldt de ministeriële verantwoordelijkheid: de mogelijkheid van het parlement (wetgevende macht) om een minister, een staatssecretaris of het gehele kabinet (uitvoerende macht) ter verantwoording te roepen voor een bepaalde handeling of nalaten.

Verschil tussen een rechtstaat & een democratische rechtsstaat

Het belangrijkste verschil tussen een rechtsstaat en een democratische rechtsstaat blijkt al uit de benaming; een democratische rechtsstaat vereist de aanwezigheid van democratie. Een rechtsstaat kent de aanwezigheid van democratie niet als een noodzakelijke voorwaarde. Dit betekent dat een rechtsstaat meerdere staatsvormen kan aannemen.

Democratische rechtsstaat Nederland

Nederland kan worden gekenmerkt als een democratische rechtsstaat. Nederland houdt elke vier jaar parlementaire verkiezingen die bepalen hoe de volksvertegenwoordiging eruit gaat zien. Dit betreft een vorm van indirecte democratie. Daarnaast voldoet Nederland aan de voorwaarden van een rechtsstaat, omdat Nederland beschikt over een onpartijdige en onafhankelijke rechtspraak, een waarborging van de grondrechten, een hantering van het legaliteitsbeginsel, en een machtsverdeling over het parlement, de regering en de rechterlijke instanties (de rechtbanken, de gerechtshoven en de Hoge Raad).

Lees verder

• Ministeriële verantwoordelijkheid: betekenis & omvang
• Wat zijn de algemene beginselen van behoorlijk bestuur?
• Democratie: de verschillende vormen en opvattingen
• Legaliteitsbeginsel: geen bevoegdheid zonder wet
• Wat is het verschil tussen een grondwet en een constitutie?