Moderne hekserij

Het lijkt wel of hekserij / magie altijd al werd gepraktiseerd. Het is altijd een essentieel onderdeel van het menselijk denken geweest om natuurlijke verschijnselen door middel van rituelen en ceremoniën te beheersen. In dit korte essay wil ik onderzoeken op welke manieren de oude rituelen en gebruiken van vroegere heksen vandaag de dag nog merkbaar zijn in onze huidige Nederlandse samenleving. Het lijkt wel of hekserij / magie altijd al werd gepraktiseerd. Het is altijd een essentieel onderdeel van het menselijk denken geweest om natuurlijke verschijnselen door middel van rituelen en ceremoniën te beheersen. Dit valt simpelweg al te herleiden uit oude rotstekeningen die handelen over magie ter beïnvloeding van de vruchtbaarheid van de bodem, regenval en de mate van succes bij de jacht. Hekserij wordt zelfs beschreven in de Bijbel (zoals de ontmoeting tussen de heks van Endor en Saul).

In de magie wordt de wereld gezien als een schepping van onze eigen geest. De moderne magiër probeert deze wereld te veranderen door wijzigingen aan te brengen in de geest van zowel zichzelf als van anderen. Het ritueel / ceremonie is daarbij het magische gereedschap.

In dit korte essay wil ik onderzoeken op welke manieren de oude rituelen en gebruiken van vroegere heksen vandaag de dag nog merkbaar zijn in onze huidige Nederlandse samenleving. Hiertoe wil ik eerst kort de geschiedenis van de hekserij beschrijven. Vervolgens zal ik ingaan op de moderne hekserij. Dan zal ik een etnologische analyse van vroegere en moderne hekserij schetsen om te kunnen concluderen dat hekserij weer helemaal terug is.

Korte geschiedenis

De angst voor heksen is geleidelijk ontstaan, totdat in de 14e eeuw het proces van onderzoek en veroordeling van heksen gescheiden werd van de gewone rechtspraak. Men was er van overtuigd dat elke bijgelovige praktijk die resultaten opleverde die niet door natuurlijke omstandigheden of door God veroorzaakt konden worden, het gevolg moest zijn van hekserij (een individueel of collectief pact met de duivel). Dit idee werd, voornamelijk door schrijvers en theologen, overgebracht op de bevolking en verspreidde zich door geheel Europa, zodat het leek of heksen overal aanwezig waren om zich samen te spannen voor een massale aanval op de Christelijke wereld.

Tal van onterechte beschuldigingen waren hier het gevolg van met als resultaat de bekende heksenjachten, die resulteerden in de wrede dood van duizenden onschuldige mensen. Christelijk West-Europa was zo’n drie eeuwen in de greep van paranoia rond veronderstelde activiteiten van heksen. De heksenjachten waren een aanfluiting van de beschaafde waarden van het ‘beschaafde’ Europa. Middeleeuwse inquisiteurs gebruikten bij hun jacht bijbelteksten, die hekserij veroordelen, om de verschrikkelijke martelingen en verbrandingen te rechtvaardigen.

Er zijn verschillende redenen aan te wijzen voor de enorme hoeveelheid heksenjachten in Europa. Een economische reden was dat er scherpe tegenstellingen ontstonden tussen arm en rijk. Een andere reden waren de verschrikkelijke epidemieën, waarvan de directe aanleiding niet duidelijk was. Vreemd genoeg vonden er in Nederland, wanneer we dit vergelijken met de rest van Europa, veel minder heksenvervolgingen plaats. Dit kwam vooral vanwege de grote economische bloei. Maar ook de 80-jarige oorlog (1568-1648) nam een groot deel van de aandacht voor heksenvervolgingen af.

Uiteindelijk kwam er rond 1750 een einde aan de heksenvervolgingen door de komst van tal van maatschappelijke ontwikkelingen, zoals de Verlichting en het rationalisme. Maar ook nam de economische situatie verder toe en kwam er een eind aan het religieus fanatisme. Het volksgeloof in heksen bleef echter nog wel lang in stand.

Moderne hekserij

Inmiddels zijn de oude rituelen uit het voorchristelijk heidendom weer terug. Druïden, heksen en waarzeggers zorgen in de moderne tijd voor een opleving van de oude natuurreligie. Moderne hekserij, in de vorm van Wicca (de westerse vorm van paganisme), is niets anders dan een renaissance van een oude voorchristelijke godsdienst. De moderne heksen willen zich onderscheiden van het christelijk geloof, zodat ze hiermee geen verantwoording schuldig hoeven te zijn aan anderen. Moderne heksen kiezen er zelf voor om heks te zijn, terwijl vroeger door anderen werd bepaald of een individu of groep zich bezig hield met hekserij.

De moderne hekserij in zijn huidige vorm is zo rond 1940 ontstaan. Het is een religie die de ingewijden naar eenwording met natuurkrachten en krachten in de eigen geest leidt. Hierdoor wordt de transformatie van de menselijke geest bewerkstelligd. Zoals gezegd gebeurt dit door middel van rituelen, waarbij de sleutelelementen, zoals voorgeschreven handelingen, ritme / herhaling en speciale kleding, allemaal effect hebben op de gemoedstoestand van de deelnemers en de werkelijkheid.

Dat hekserij steeds populairder wordt zal voor niemand een verassing zijn. Voor de oorlog werden heksenverhalen nog volop in vriendenkringen en familiebijeenkomsten verteld. De griezelige verhalen waren een overblijfsel van het oude volksgeloof in heksen, die vooral door jongeren als erg indrukwekkend werden ervaren. De laatste 50 jaar komen we heksen steeds vaker tegen in de media. Boeken over hekserij werden tot het einde van de jaren ’40 door de kerk gevaarlijk gevonden, maar worden nu volop gelezen. Ook film- en televisieproducenten zien mogelijkheden in het onderwerp. De magische theorieën en praktijken, die door Victoriaanse materialisten nog werden gezien als restant uit vervlogen tijden, winnen steeds meer terrein.

Vroeger en nu

Kenmerken van de vroege hekserij zijn tegenwoordig nog steeds merkbaar. Tijdens de heksenjachten werden de idealen van menselijkheid en tolerantie opzij geschoven om vervolgens weerloze, onschuldige mensen te vermoorden op grond van de meest belachelijke beschuldigingen. Vreemd genoeg bevonden zich tussen de onschuldigen vaak een aantal mensen die zichzelf wel als heks beschouwden. Het was nagenoeg de enige manier voor kanslozen om een zekere vorm van aanzien te bemachtigen. Dit vreemde verschijnsel zien we vandaag de dag nog regelmatig terugkeren. Wanneer er een moord wordt gepleegd die veel publiciteit trekt, zullen anderen een dergelijk incident als voorbeeld zien om zichzelf, als onopvallend onderdeel van de samenleving, te verlossen en bekendheid te verschaffen. Zo vreesde men na de beruchte sluipschuttermoorden in de Verenigde Staten voor soortgelijke misdaden, vanwege de grote ‘bekendheid’ die de daders kregen.

De verspreiding van gedachten over duivelverering was voornamelijk in handen van de elite, in de vorm van theologen, die de gedachte ontwikkelden dat mensen die trouw zweren aan de duivel, iets weg geven dat alleen aan God toebehoorde. De theologen vonden dat ook heksen de duivel vereerden, hetgeen de belangrijkste motivatie voor de inquisitie was om zich in te spannen voor de vernietiging van het kwaad. Men zag een heks als iemand die in contact stond met de duivel en die kwade krachten gebruikte om mensen te schaden. In de tijd van de heksenvervolgingen werd het etiket ‘heks’ dus van buitenaf, door de elite, opgeplakt. De mogelijkheid om jezelf, als beschuldigde van hekserij, hiertegen te verzetten was er niet. Mensen die zich in een betere maatschappelijke functie bevonden beslisten over het leven van de minderbedeelden, de elite bepaalt het lot van het volk.

Mede door de vooruitgang van de wetenschappen is het geloof in bovennatuurlijke krachten steeds verder afgenomen. Vreemde, onverklaarbare verschijnselen hebben nu een logisch, rationele verklaring. Hierdoor is de hekserij in een ander daglicht komen te staan. Vreemde, mysterieuze gebeurtenissen waren vroeger, door het ontbreken van kennis, onverklaarbaar. Het lag voor de hand om bovennatuurlijke krachten bij het verklaringsproces te betrekken. Het waren daarom dus veelal vreemde vroedvrouwen of kruidenvrouwen die van hekserij beschuldigd werden. Moderne heksen zijn vergelijkbaar met deze vroedvrouwen of kruidenvrouwen uit de Middeleeuwen, die verantwoordelijk waren voor het welzijn van de dorpsbewoners.

De term ‘heks’ wordt tegenwoordig niet meer als negatief beschouwd, zoals dat vroeger het geval was. Wat vroeger als hekserij werd gezien, zoals kennis van kruiden en omgang met dieren, was tot voor de industriële revolutie nog alom vertegenwoordigd, omdat men toen nog dichter bij de natuur stond dan tegenwoordig het geval is. Men groeide op met kennis van ‘magische’ planten in hun omgeving. Tegenwoordig is een heks iemand die zich wijdt aan de verering van een god en bepaalde rituelen uitvoert. Hierdoor verkrijgt men inzicht in de wereld, zonder anderen te schaden.

Maar naast de rituelen die op kleine schaal door occulte minderheden bedreven worden, passen ook politici en geestelijken (meestal onbewust) magische technieken toe. Deze mensen gebruiken dezelfde methoden van bewustzijnsverandering die door moderne heksen worden toegepast. Moderne heksen maken bij hun rituelen gebruik van kleur, licht en geluid, hetgeen gebruikt wordt om de gedachten en gevoelens van een publiek te beïnvloeden. Maar terwijl moderne heksen zich bezig houden met de gemoedstoestand van zichzelf, richten politici of religieuze leiders zich op de beïnvloeding van duizenden en misschien zelfs wel miljoenen mensen.

Conclusie

Al met al kan gezegd worden dat hekserij vandaag de dag niet verdwenen is. Nog steeds worden er door veelal occulte minderheden rituelen en ceremoniën uitgevoerd. Duidelijk is wel dat wij modernen onder hekserij iets totaal verschillends verstaan dan vroeger het geval was.

Heksen worden steeds populairder. Van de slechte reputatie die heksen in de oude, griezelige volksverhalen hadden is, op enkele gevallen na, haast geen sprake meer. Moderne heksen hebben zich inmiddels opgewerkt tot goede toverfeeën, die over het algemeen het beste voorhebben met de mens. Steeds vaker helpen heksen mee met de bestrijding van het kwaad, een kwaad waarvan zij er vroeger zelf van beschuldigd werden zich mee in te laten.