Hardnekkige misverstanden over wicca en de nieuwe hekserij

Wicca is een neoheidense religie die ondanks haar wijde verspreiding en bekendheid vaak verkeerd wordt geïnterpreteerd. Vooral met de feitelijke geschiedenis en de tradities van deze nieuwe hekserij wordt al eens een loopje genomen. Zelfs informatieve websites en encyclopedieën bezondigen zich soms aan onnauwkeurgheid of herhalen kritiekloos clichés over wicca en wiccans. Tijd dus om een en ander recht te zetten, en een antwoord te geven op vragen als: "Is wicca werkelijk een eeuwenoude religie" en "werden haar volgelingen meedogenloos vervolgd?" "Aanbidden wiccans de duivel en spreken zij vervloekingen uit?" "En is het waar dat heksen al eeuwenlang in het Boek der Schaduwen schrijven?"

"Heks" of "wicca(n)"?

Vaak worden de benamingen 'heks' en 'wicca' of 'wiccan' door elkaar gebruikt zonder duidelijk onderscheid te maken. Bij het ontstaan van wicca in Engeland en in de Verenigde Staten besloten de volgelingen van de nieuwe religie af te zien van de naam 'heksen' omdat die een negatieve bijklank had. Inmiddels hebben neopaganisten zich blijkbaar weer verzoend met de oude benaming, die niet meer meteen in verband wordt gebracht met schadelijke magie.

Verschillende definities van hekserij

Een aantal van de foute beweringen over wicca hebben te maken met begripsverwarring. Als we het over 'hekserij' hebben, kan dit namelijk drie mogelijke verschillende betekenissen hebben:

1. de beoefening van tovenarij en hekserij wereldwijd. Het gaat om hekserij in tribale samenlevingen (Afrika, Nieuw-Guinea, Congo enz.) zoals ze door antropologen wordt bestudeerd;
2. hekserij volgens de opvatting van de Europese heksenvervolgers als schadelijke, demonische magie;
3. moderne neoheidense bewegingen zoals wicca met hun nadruk op eerbied voor leven en natuur. Bij wicca als ‘witte magie’ gaat het om een vermenging van rituele magie en religie.

Door deze categorieën van betekenissen door elkaar te halen, ontstaan misvattingen.

"Wicca is een eeuwenoude religie"

Fout: wicca ontstond in het midden van de 20e eeuw. De oprichter was de Engelsman Gerald Gardner, die zich op zijn beurt zwaar liet inspireren door de geschriften van de egyptologe Margaret Murray. Zij beweerde namelijk dat heksen in Europa werkelijk hadden bestaan als sekte die werd vervolgd door de christenen. Inmiddels is dat denkbeeld door onderzoekers als onwetenschappelijke fantasie verworpen. Wiccans blijven er echter in geloven, ondanks dat elk bewijs voor het bestaan van zo'n sekte ontbreekt. Historisch wel juist is dat in veel premoderne westerse samenlevingen magie en hekserij deel uitmaakten van het volksgeloof. Van religie of van een sekte die duivels en demonen aanbad was er echter geen sprake. Dat negatieve beeld van de heks werd dominant vanaf de late middeleeuwen en zou ook onze sprookjesschrijvers beïnvloeden.

“Wicca is de naam die Gardner aan zijn vorm van hekserij gaf”

Fout: Gardner benoemde de religie nooit als ‘wicca’, maar verwees naar de beoefenaars van zijn praktijk soms als 'wica' (met één c). De religie zelf noemde hij "the Craft of the Wise", "witchcraft", of "the witch cult". Die laatste benaming nam hij over van Margaret Murrays heksencultus-hypothese.

“Wiccans werden eeuwenlang vervolgd en bijna uitgeroeid”

Fout. Wicca's of wiccans zoals zelfverklaarde heksen zichzelf tegenwoordig noemen, bestonden nog niet ten tijde van de heksenvervolgingen in Europa (15e tot 18e eeuw). Tijdens de heksenvervolgingen werden overigens evenmin echte 'heksen' veroordeeld. Het waren gewoon onschuldige slachtoffers, meestal vrouwen, die van hekserij verdacht werden. Uit de oudheid zijn wel verslagen bekend van vervolgingen van individuen die werden beschuldigd van tovenarij. Pas aan het einde van het eerste millennium konden zogenaamde heksen door de Kerk gestraft worden voor het bedrijven van magie en hekserij. Religieuze vervolging van vermeende heksen nam pas een aanvang in de 14e eeuw. Maar dit alles heeft dus niets te maken met 20e-eeuwse wicca.

"Wicca is gekant tegen het christendom"

Fout. Deze misvatting is een beetje een uitvloeisel van de veronderstelling dat moderne wicca's de spirituele erfgenamen zijn van vervolgde heksen uit het verleden. Wicca is een tolerante religie. Het is dan ook niet nodig om het christendom of andere godsdienst af te zweren om wiccapraktijken te beoefenen: er zijn bijvoorbeeld christelijke, joodse en boeddhistische wiccans.

"Wicca is geen religie"

Het idee om wicca als religie te erkennen stuit nog steeds op heel wat onbegrip. Bij religie denkt men in het christelijke Westen immers aan een sterk gecentraliseerde organisatie, lokale gebouwen (kerken) met in elke gemeente een priester, en één enkele mannelijke godheid. Van dit alles is bij wicca geen sprake. De meeste controverse is er rond het feit dat wiccans zich ook 'heksen' noemen, waardoor christenen onterecht de associatie met satanisten maken. Nochtans is wicca nu in verschillende tolerante landen als religie aanvaard. Ook bijvoorbeeld in Nederland, waar immers godsdienstvrijheid heerst. Vanwege het vrij complexe geheel van leerstellingen met betrekking tot de spirituele aspecten van hun levenswijze, alsook de ceremonieën en structuur, vond men in de VS reeds in de jaren 80 van de twintigste eeuw dat er voldoende grond was om wicca als religie te erkennen.

"Wicca is een uitvloeisel van new age"

Dit klopt niet, want new age stamt pas uit de jaren zeventig van de 20e eeuw en is dus een nog veel jongere beweging. De meeste wicca's ontkennen dan ook de associatie met new age. Ronald Hutton, de historicus van de nieuwe hekserij, merkte in zijn studie The Triumph of the Moon: A History of Modern Pagan Witchcraft uit 2001 op dat wicca niet alleen ouder is dan new age, maar ook aanzienlijk verschilt in filosofie. Binnen wicca bestaan er in de praktijk veel variaties en interpretaties van de oorspronkelijke leer van Gerald Gardner ("de vader van de moderne hekserij", 1884-1964) en Doreen Valiente ("de moeder van de moderne hekserij", 1922-1999). Een van de meer oppervlakkige varianten, waarvan de aanhangers ironisch fluffy bunnies worden genoemd, neemt wel veel elementen op uit de new age-beweging. Per definitie nemen deze fluffy bunnies ('donzige konijntjes') alles aan zonder het te onderzoeken of kritisch te bekijken, en hebben onder ernstige studenten van wicca de reputatie zich niettemin als religieus verheven en ergerlijke betweters te gedragen.

“Heksen en wiccans hebben bijzondere krachten”

Dat heksen over bijzondere krachten beschikken of beschikten, zoals kunnen vliegen en het uitspreken van vervloekingen, komt voort uit de onzinnige beschuldigingen van de heksenvervolgers tijdens de renaissance. Ook in het volksgeloof, in de oude wetgeving van Romeinen en in de Bijbel treft men veroordelingen aan van tovenarij, al wordt die niet ‘hekserij’ genoemd. Bijgeloof treft men aan in alle tijden en in vele culturen. Het is wel zo dat de nieuwe heksen rituelen uitvoeren, maar die hebben vooral te maken met het uitdrukken van een diepe verbondenheid tussen mens en natuur.

"Een wiccan moet occulte kunsten beheersen, zoals divinatie"

Tarot, pendelen, wichelroedelopen, astrologische voorspellingen doen, enzovoort, hebben niet meteen een direct verband met wicca. Tijdens een initiatie, die enkele jaren in beslag kan nemen, worden deze vaardigheden en kunsten echter wel vaak aangeleerd. Magische praktijken zoals voorspellen en het oproepen van geesten zijn dus toegestaan, maar maken geen integraal deel uit van wicca.

"Wiccans spreken vervloekingen uit"

Dat zou eerder atypisch zijn voor wicca, dat op harmonie en weldoen gericht is. Ook hier is sprake van verwarring met stereotiepe verhaaltjes over kwaadwillige heksen en satanisten. Wiccans spreken wel magische spreuken uit en maken toverdrankjes die bedoeld zijn voor genezing, wijsheid, liefde en creativiteit. Sommige beoefenaars maken gebruik van runen of kaarsenmagie als middel om deze gewenste dingen op te roepen.

“De nieuwe heksen aanbidden de duivel”De Gehoornde God

Dat wiccans aanbidders van de duivel zijn is fout. De duivel/Lucifer/Satan is een joods-christelijk begrip dat geen deel uitmaakt van wat aanhangers van wicca geloven. De ‘Gehoornde God’ wordt vanwege zijn uiterlijke gelijkenis verward met de duivel, met Satan, en ook het gebruik van het vijfpuntige pentagram leidt tot de verkeerde conclusie dat wicca iets met satanisme heeft te maken. Wicca is in zijn eenvoudigste vorm een duotheïstische religie, met een vrouwelijke Grote Moedergodin (of Drievuldige Godin) en een mannelijke Gehoornde God. De Gehoornde God is een archetypische godheid. Gardner inspireerde zich ervoor op de Keltische god Cernunnos en de Griekse god Pan als verpersoonlijkingen van de natuur, het leven en het dierlijke instinct. Gardner presenteerde zijn gehoornde mannelijke god als de God van de heksen uit de oudheid en werd hierin gesteund door de heksencultustheorie van de Britse antropologe Margaret Murray. Hoorns zijn traditioneel een heilig symbool van viriliteit, en mannelijke goden met horens of geweien waren gebruikelijk in de heidense religieuze iconografie uit de oudheid.

Het pentagram

Het pentagram symboliseert in wicca de vereniging van de vijf basiselementen: vuur, lucht, aarde, water en geest en is dus niet gericht tegen christelijke waarden zoals al eens wordt verondersteld. Vroege christenen droegen het pentagram als een embleem dat mogelijk de vijf wonden van Christus voorstelde, maar het pentagram als magisch symbool bestond al lang voor die tijd. De symbolische toewijzingen met de klassieke vier of vijf elementen dateren bijvoorbeeld al vanuit de Griekse oudheid (5e eeuw v.Chr.). Ook de associatie met satanisme is een misvatting vermits wiccans niets met Satan te maken hebben. Het pentagram van wicca wordt trouwens met 1 punt naar boven gedragen, terwijl in het in het satanisme met 1 punt naar beneden wordt gedragen.

"Alle wiccans zijn feministen"

Hoewel het juist is dat sommige wiccans (individu's en groepen) zich aangetrokken voelen tot dit geloof vanwege de Godin, en haar ook meer belang toedichten, bestaan er binnen het pantheon van wicca gewoon ook mannelijke goden. Wicca staat dus eerder voor gelijkheid van het mannelijke en vrouwelijke beginsel, en niet voor vrouwelijke superioriteit. In sommige tradities echter, met name in de feministische tak van Wicca (Dianic Wicca, ontstaan in de Verenigde Staten in de jaren 70), wordt de Godin gezien als compleet, en wordt de God zelfs helemaal niet aanbeden. De focus ligt hier dus wel op matriarchaal feminisme.

"Het Boek der Schaduwen is een boek waarin heksen al eeuwenlang hun kennis doorgeven"

Fout. Ten eerste bestond er zoals gezegd helemaal geen sekte met heksen uit eeuwenoude tijden, en ten tweede is het een traditie die Gardner, de oprichter van wicca, in de 20e eeuw is begonnen. Dit idee voor een 'heksengrimoire' waarin de heks alles opschreef wat ze had geleerd (spreuken, rituelen, recepten, enz.), had Gardner dan weer aan de Engelse occultist Aleister Crowley ontleend. Grimoires bestonden weliswaar al in de late middeleeuwen, en zouden veel invloed uitoefenen op later opgerichte magische orden zoals de Golden Dawn uit de 19e eeuw. Gardners Book of Shadows was echter eerder een individueel dagboek dat de heks in de traditie van wicca bijhield.

Ter afsluiting

Ondanks het feit dat wicca oorspronkelijk de 20e-eeuwse uitvinding is van één man, blijven veel aanhangers ervan overtuigd dat hun nieuwe religie op de een of andere manier een voortzetting is van een geheime (ondergrondse) godsdienst van heksen die gedurende duizenden jaren verborgen bleef tot de Kerk hen begon te vervolgen. Ze benadrukken hierbij de overeenkomsten tussen heidense gebruiken uit de oudheid en de opvattingen en praktijken van hun geloof. Wicca combineert echter gewoon overlevende volkstradities met moderne elementen, wat men synchretisme noemt. Het is losjes gebaseerd op allerlei West-Europese heidense gebruiken en (magische) rituelen die eeuwenlang werden uitgevoerd in het kader van de cycli der seizoenen, zoals de viering van de oogst. De continuïteit die ze menen te zien in de hekserij van vroeger en nu kan echter niet worden aangetoond en is bijzonder ongeloofwaardig.