Communicatie: De vier aspecten van een boodschap

Communiceren is: het met elkaar uitwisselen en delen van informatie, kennis, ervaringen en emoties. Het uitgangspunt is dat mensen elkaar deelgenoot willen maken van hun waarnemingen, ervaringen en hun belevingswereld. Door het totale proces van communiceren uit te splitsen in kleinere gebieden gaan we het beter begrijpen. Dat is noodzakelijk voor iedereen die zijn gesprekstechnieken wil verbeteren. In dit artikel komen vier verschillende aspecten van communicatie aan de orde.

Het inhoudelijke aspect

Allereerst bevat elke boodschap zakelijke informatie, een beschrijving van feiten. Dit noemen we het zakelijke of inhoudelijke aspect. Alle gesprekken gaan ergens over, en dat kan van alles zijn: het weer, een gebeurtenis, het gedrag van een ander, een weekendje weg, een toetsresultaat enzovoort. Het onderwerp van een gesprek kun je vinden door je af te vragen wat de steekwoorden van het gesprek zijn.
Het inhoudelijke aspect lijkt het eenvoudigste van de vier. Het lijkt tenslotte glashelder wat het onderwerp van een gesprek is. Toch kunnen mensen het regelrecht met elkaar oneens zijn over wat de inhoud is of zou moeten zijn, en langs elkaar heen praten. Denk maar aan de uitspraak: “Maar daar heb ik het helemaal niet over!” of “Dat bedoel ik helemaal niet!” De oorzaak van onenigheid over de inhoud van het gesprek wordt meestal veroorzaakt door onduidelijkheid over één van de andere aspecten.

Het expressieve aspect

Een boodschap bestaat niet alleen uit informatie over de zaak die aan de orde is. De zender van de boodschap, oftewel degene die aan het woord is, laat ook iets van zichzelf zien, hij brengt iets over zijn persoonlijkheid naar buiten. Het expressieve aspect heeft veel te maken met hoe we willen overkomen op de ander.
Je kunt hierbij denken aan de manier waarop iemand zich presenteert, bijvoorbeeld door kledingstijl, lichaamstaal, praten met of zonder accent, etc. Dezelfde persoon zal zich in verschillende situaties anders presenteren. Zo zal hij zich anders kleden als hij op sollicitatiegesprek gaat, dan wanneer hij gaat stappen. Maar hij zal waarschijnlijk ook een ànder deel van zijn persoonlijkheid willen benadrukken als hij gaat kennismaken met zijn schoonouders, dan wanneer hij gaat sporten.
Bij het expressieve aspect gaat het dus om de wens het innerlijke naar buiten te brengen.

Het relationele aspect

Communicatie heeft ook een relationeel aspect. Dit aspect wordt ook wel betrekkingsaspect genoemd. Het betreft een impliciete mededeling over hoe je de ander ziet. Door houding en woordkeus laat je weten hoe je de relatie met de ander inschat. Een vriend die bij je uithuilt, laat daarmee zien dat hij zich bij jou veilig voelt en dat hij je vertrouwt. Als je tegen een docent zegt dat hij het raam dicht moet doen, laat je zien dat je jezelf in de positie acht om de docent een opdracht te geven. Als de docent reageert met 'wie denk je wel dat je bent!', dan weet je meteen dat de docent jouw relatieomschrijving niet accepteert. Bij het relationele aspect van communicatie valt op dat de strijd om de inhoud mogelijk helemaal niet om de inhoud gaat, maar meer betrekking heeft op de vraag: 'Wie bepaalt de inhoud, wie is hier de baas?’

Het appellerende aspect

Als we communiceren, doen we elkaar onbewust voorstellen over de manier van op elkaar reageren. Dit noemen we het appellerende aspect. Je doet als het ware een beroep op de ander, je probeert invloed op de ander uit te oefenen. We zien dit het duidelijkst in een vraag als: 'Kunt u mij vertellen hoe laat het is?' Is het antwoord 'ja', dan zijn we vast niet tevreden. In deze vraag schuilt een aantal bevelen of opdrachten: We vinden dat we het recht hebben om de ander iets te vragen, we gaan ervan uit dat die ander dat met ons eens is, we gaan ervan uit dat de ander bereid is om antwoord te geven en dat hij dat dan ook doet. Het appellerende aspect heeft te maken met macht. Het heeft de bedoeling iets bij een ander te bewerkstelligen, door de ander verbaal en non-verbaal in een bepaalde positie te manoeuvreren. Een opmerking als 'het is hier koud' kan een neutrale constatering zijn, maar kan tegelijk verschillende opdrachten inhouden, bijvoorbeeld: 'Doe het raam dicht', 'Zet de verwarming hoger', 'Ga mee naar een warmere plek!' Hierbij valt op dat het relationele aspect en het appellerende aspect niet scherp te onderscheiden zijn, ze overlappen elkaar gedeeltelijk en zijn sterk met elkaar verweven.

Voorbeeld

Een voorbeeld: Een vrouw staat stil voor een rood stoplicht. Dan zegt haar man, die naast haar zit: "Het is groen." Het stel krijgt een knetterende ruzie. De oorzaak van die ruzie ligt waarschijnlijk niet in de inhoud van de boodschap. Het licht is groen, daar is geen discussie over mogelijk. Wat betreft het expressieve aspect laat de man zien dat hij oplet, dat hij niet kleurenblind is en dat hij Nederlands spreekt, maar hij drukt óók uit dat hij denkt dat zijn vrouw niet goed oplet, of erger, niet in staat is om zelf een goede inschatting te maken. Op het relationele vlak drukt de man uit dat hij zichzelf als leider ziet in de situatie, en op appellerend niveau geeft hij zijn vrouw de opdracht om sneller te reageren. En nu gaat het nog maar om drie woorden...

De vier aspecten van de boodschap spelen steeds tegelijkertijd een rol, en ze beïnvloeden elkaar. Daarom moet de communicatief vaardige persoon ze alle vier beheersen. Als hij slechts één aspect beheerst, zijn communicatiestoringen onvermijdelijk.