Spreken in het openbaar: drie hermeneutische rollen

Wie onderwijst of in het openbaar spreekt, is vaak aan het woord. Is er daarom sprake van eenrichtingsverkeer? Niet per definitie, als het aan de theoloog Hans Snoek ligt. Het is allemaal een kwestie van hermeneutiek. En hermeneutiek, dat gaat over het slaan van een brug tussen spreker en ontvanger. Zodat de boodschap op de gewenste wijze kan worden verstaan. Grofweg onderscheidt Snoek drie hermeneutische rollen die de professional kan innemen in zijn of haar interactie met anderen. Dit zijn dienaar des Woords, vertolker en moderator.

Dienaar des Woords

De individuele spreker ziet zichzelf als redenaar, die tot taak heeft op een overtuigende wijze zijn of haar boodschap te verkondigen. Hierbij staat de boodschap zelf centraal. De toehoorders nemen als vanzelfsprekend aan dat er tussen hen en de spreker een kloof bestaat in kennis, ervaring en autoriteit. Zij verwachten van de professional dat hij of zij positie zal innemen door deze kennis met hen te delen. Hoewel dit model in postmoderne ogen soms wat eenzijdig en autoritair kan overkomen, is enige nuancering toch op zijn plaats. De filosoof Paul Ricoeur stelt dat een tekst in staat is om zelf nieuwe betekenisgeving aan te gaan met het hart van de lezer of toehoorder.
Kwamen we deze rol vroeger in de meeste scholen en kerken nog tegen, tegenwoordig vinden we haar in voornamelijk conservatief gerichte instituties en denominaties.

Vertolker

In tegenstelling tot de hiervoor genoemde rol staat hierbij niet de boodschap, maar het toehoorders- of lezerspubliek centraal. Doel is om samen met de lezers te ontdekken welke betekenis zij aan de boodschap kunnen ontlenen. Hierbij gaat men voornamelijk uit van de relatie met de ontvanger en het leven zelf. In dit licht moet de boodschap voor de luisteraars relevant zijn en in staat zich met hun leven te verbinden. Dit is bij uitstek een laagdrempelige methode die zich leent voor een pluriforme doelgroep, voor wie de boodschap niet direct evident is. Ook kan deze methode worden ingezet om leerlingen op een laagdrempelige manier te prikkelen tot een open en actieve leerhouding.

Moderator

De professional neemt de rol van gespreksleider op zich, en streeft er daarbij naar om de boodschap actief in gesprek te brengen met de ontvanger. Hierbij staan zowel de boodschap als de ontvanger centraal. Dit maakt de rol van de moderator tot die van een kunstig koorddanser. Voortdurend balanceert zij tussen twee beoogde doelen, teneinde beiden recht te doen en met elkaar te verbinden.

Hermeneutiek: het overbruggen van de kloof

Alle genoemde posities kennen zowel hun voordelen als hun valkuilen. Stelt men de boodschap centraal dan bestaat het risico dat men het diepere contact met de doelgroep mist, maar stelt men de ontvanger centraal dan bestaat de kans dat de professional met al zijn expertise nauwelijks nog iets te betekenen heeft. Probeert men echter te laveren tussenbeide, dan kan het een hele opgave zijn om daarin een goed evenwicht te bewaren.
Van welke hermeneutische rol de professional zich echter ook bedient, hij/zij is slechts een instrument om de juiste verbinding tot stand te laten komen. Hermeneutiek gaat altijd uit van de basisaanname dat er een kloof bestaat. Tussen tekst en lezer, maar ook tussen de zender en ontvanger. Wil het gesprek dus vruchtbaar verlopen, dan is het zaak om deze kloof met wijsheid te overbruggen.