De black dandy: van aankleedpop tot politieke statement

De belangstelling voor het uiterlijk, kleding en omgangsvormen is wereldwijd. Het is van alle culturen en van alle tijden. De samenleving wordt op allerlei manieren door deze elementen beïnvloed. Zij kunnen zo uniek zijn, dat zij op macroniveau een beschaving of cultuur mede definiëren. Op microniveau kan met behulp ervan een bepaalde (politieke) denkwijze verkondigd worden. Dit leidt binnen een samenleving tot het ontstaan van subculturen. Zo'n subcultuur is het black dandy-fenomeen. Hoe is de black dandy ontstaan? Hoe gebruikte en gebruikt hij nog steeds zijn uiterlijk om een (politieke) statement te maken?

• Wat is een dandy?
• Opkomst van de handel met Afrika
• Luxe slaven als aankleedpop
• Vrije samenleving brengt vrije keus
• Bekende luxe slaven
• Cupido en Sideron
• Julius Soubise
• Francis Barber aka Quashey
• Quobna Ottobah Cugoano
• Black dandies in de Verenigde Staten (VS)
• De moderne black dandy
• De Swenka dandy
• De politieke statement van de Sape

Wat is een dandy?

Het dandyisme ontstond eind achttiende eeuw onder de elite in Engeland en Frankrijk als vorm van protest tegen de burgerlijke maatschappij. Het uitte zich in een geaffecteerde houding, een uitzonderlijke aandacht voor modieuze kleding, welbespraaktheid, gevatte humor en verfijnde etiquette. De schrijvers Oscar Wilde en Louis Couperus zijn duidelijke voorbeelden van die trend destijds. Een dandy (meervoud dandies) is niet zomaar elke goed geklede, verzorgde man met keurige manieren. Het dandyisme gaat verder dan dat. De stroming was een manier om weerstand te bieden aan allerlei opkomende moderniseringen en maakte een arrogante vuist tegen het vulgaire 'nieuw geld'. Voorbeelden van hedendaagse dandies zijn de modeontwerper Karl Lagerfeld en de rapper André Benjamin (André 3000).

Een vraag die opkomt, is hoe de zwarte dandy als fenomeen zich vanuit het traditionele dandyisme tot een politieke subcultuur heeft kunnen ontwikkelen. Het antwoord ligt in de historische ontwikkeling rondom die stroming.

Opkomst van de handel met Afrika

Afrika genoot al ten tijde van de Oudheid de (economische) belangstelling van andere continenten. Een levendige handel in blanke en donkere slaven en de handel in exotische dieren en hun producten (zoals dierenhuiden en ivoor) ontstond al vroeg buiten het Afrikaanse continent. De vele bijzondere en natuurlijke bronnen van Afrikaanse bodem zoals goud, zilver en edelstenen, lokten handelaren uit alle windstreken naar Afrika toe. In de eeuwen daarop deed de zucht naar meer van dat soort lucratieve zaken gelukszoekers dieper de binnenlanden van Afrika intrekken, waardoor de handel met West-Europa nog verder toenam.

Als uitwas van de slavenhandel begint het fenomeen van de black dandy zich vanaf de veertiende eeuw op de achtergrond van die handel af te tekenen. Het werd namelijk een trend om jonge, (mooie), Afrikaanse kinderen destijds mee terug te halen naar Europa en te schenken aan vorsten of rijke edelen. Deze vermogende families hadden vaak de opdracht tot verkenning en uiteraard de financiering daarvan voor hun rekening genomen, zodat een bijzonder cadeau zoals een luxe slaaf als dank gepast werd gevonden. Daarbij wordt overigens soms vergeten dat deze kinderen in hun geboorteland bekend waren met verfijnde kleding en elegantie, maar dan vanuit hun eigen cultuur. Een vorm van dandyisme bestond namelijk al eeuwen in de Afrikaanse cultuur, nog ver voor de komst van mensen van buiten. Afrikanen hadden de aandacht voor elegantie en bijzondere, kleurrijke en exclusieve kleding al in hun DNA zogezegd. Zulke aandacht is niet voorbehouden aan een bepaalde cultuur of groep mensen uiteraard.

Luxe slaven als aankleedpop

Met zulke 'moortjes' zoals ze werden genoemd kon gepronkt en gespeeld worden als levende aankleed pop. Ze werden om de eigenaar te plezieren uitbundig gekleed in chique livrei of in de elegante kleding uit die tijd. Zij zijn als zodanig op aardewerk, prenten en schilderijen bijvoorbeeld terug te vinden, vaak met een zijden tulband op het hoofd om de exotische 'rijkdom' te onderstrepen. Ook werden ze gebruikt als speeltje of gezelschap voor de kinderen. Ze genoten van een bevoorrechte positie binnen het huishouden, maar dan wel als slaaf. Deze weggerukte - wellicht getraumatiseerde - kinderen, die een erbarmelijke reis van maanden hadden overleefd waren zogeheten luxe slaven, die alleen de allerrijksten zich in eerste instantie konden veroorloven. Soms is iets over ze opgetekend.

Ze hadden dan wel geen zeggenschap over hun lot, maar de eerste stappen in de kennismaking met het dandyisme waren gezet.
Deze kinderen kregen onderwijs en raakten verfijnd op een westerse manier. Zij leerden de sporten spelen van de westerse elite, de ingewikkelde omgangsvormen aan een hof, de welbespraaktheid en de ingewikkelde dresscode toepassen. Zij verwierven zodoende de kwaliteiten van een dandy. Het houden van luxe slaven nam door het groeiende kolonialisme een grote vlucht.

Vrije samenleving brengt vrije keus

Op den duur zagen deze luxe slaven de voordelen van hun (opgedrongen) status. Zij werden op eigen kracht soms zelfs beroemd. Na het opheffen van de slavernij werden zij leden van de Europese, zwarte gemeenschap. Vanwege hun educatie konden zij bijvoorbeeld politicus, mensenrechtenactivist of schrijver worden. De aangeleerde omgangsvormen en welbespraaktheid waren al aanwezig, maar hun kledingkeus was nu vrij. Voor gewezen luxe slaven was het maar een kleine stap om de dandytrend te (blijven) volgen, vooral door de dresscode in hoge sociale kringen waarin zij verkeerden.

Na de afschaffing van de slavernij maakten uiteraard alle ex-slaven onderdeel uit van de vrije samenleving en verbeterde hun economische positie. Zij konden een eigen bestaan opbouwen. Voor hen lag het dandyisme ook binnen handbereik.

Bekende luxe slaven

Een aantal luxe slaven hebben ieder op hun eigen manier grote indruk gemaakt of spreken ons tot de verbeelding als historisch figuur. Een aantal hiervan waren bijvoorbeeld:

• Cupido en Sideron;
• Julius Soubise;
• Francis Barber;
• Quobna Ottobah Cugoano

Cupido en Sideron

In de archieven van het Haagse hof zijn twee bijzondere kinderen in dat opzicht vermeld, te weten Cupido (Guinee, Afrika) en Sideron (Curaçao). Zij werden in de achttiende eeuw als 'exotisch geschenk' aan stadhouder Willem V gegeven om zijn aanzien, macht en status te vergroten. Zij klommen op in de ranken van de hofhuishouding en raakten verwesterd. Zij vluchtten ten tijde van de Franse revolutie samen met de stadhouder en zijn gezin en een klein gevolg naar Engeland.

Julius Soubise

Een ander voorbeeld is Julius Soubise (Sint Kitts), die als tienjarige werd geschonken aan de hertogin van Queensberry, een puissant rijke (excentrieke) beauty uit adellijke kring. Soubise werd voor haar van de Cariben overgebracht naar Engeland. Zij ontfermde zich vol overgave over de kleine Soubise. De flamboyante Soubise werd door de hertogin opgenomen als eigen kind en groeide op binnen haar gezin. Hij genoot een geprivilegieerde opvoeding, was een volwaardig lid van de 'high society' en mocht zich vrijelijk modieus en uitbundig kleden. Dat deed hij met veel flair. Hij leerde ook muziek spelen, zoals het vioolspel. Hij was in feite al een eeuw voordat de stroming opgang deed een dandy. Een dandy avant la lettre, zoals dat heet.

Er zijn diverse karikaturen van hem in omloop als de figuur 'Mungo Macaroni'. Macaroni was een ander woord destijds voor opgesmukte man. De naam Mungo verwijst naar het hebben van een slavenverleden. Soubise werd persoonlijke paardrijinstructeur en schermleraar van de hertogin. Deze kwaliteiten verleenden hem in latere jaren een mooie springplank naar zijn verdere, kleurrijke carrière. Hij verliet namelijk de hertogin en vestigde zich in India, waar hij een rijschool opstartte. De hertogin stierf twee dagen na zijn vertrek.

Francis Barber aka Quashey

De destijds zevenjarige Quashey uit Jamaica - later omgedoopt tot Francis Barber - werd als kindslaaf geschonken aan Samuel Johnson (schrijver van de eerste Britse woordenboeken). De kinderloze filantroop Johnson nam hem op als een eigen zoon. Barber ontving goed onderwijs en werd later door Johnson aangewezen als zijn enige erfgenaam. Hij hielp Johnson bij de herziening van zijn publicatie.

Quobna Ottobah Cugoano

Op vijftienjarige leeftijd werd de als kind gekidnapte Ghanese Cugoano doorverkocht aan een Britse handelaar, die hem omdoopte tot John Stuart. Als John Stuart ontving hij onderwijs. Hij werd later als vrij man schrijver, politicus en voorvechter van de afschaffing van de slavernij, onder meer in de politieke vereniging 'Sons of Africa'.

Black dandies in de Verenigde Staten (VS)

De opkomst van de black dandy is in de VS anders verlopen dan die in Europa. De luxe Europese slaven leefden onder unieke omstandigheden en waren deel van het huishouden van hun eigenaar. Op de plantages of landerijen in de Amerika's was het leven anders. Uiteraard waren er luxe slaven die 'aangekleed' werden. Daarnaast bestonden er jaarlijkse feesten waarop verkleed werd ('Pinkster' en 'Negro Election Day'). Op die symbolische feesten verruilden slaaf en eigenaar zogenaamd van 'status'.

Na het afschaffen van de slavernij in Amerika kon de vrije, zwarte stadsbevolking onderwijs volgen, geld verdienen, zich overal vestigen en onder meer een eigen kledingstijl kiezen. Zij hadden dezelfde rechten als ieder andere inwoner van de VS. Hun nieuwe positie werd door sommige blanke Amerikanen als een dreiging ervaren, omdat daarmee de sociale 'balans' in hun optiek weggevallen was. Waar was jouw plek in deze nieuwe setting? Het was mogelijk om iemand op basis van zijn huidskleur te verbieden ergens te mogen plaatsnemen, maar iemand voorschrijven welke schoenen zij wel of niet mochten dragen, dat kon nu eenmaal niet.

Om uiting te geven aan hun onvrede met de nieuwe situatie werd bijvoorbeeld gebruik gemaakt van kwetsende songteksten of tekeningen in de vorm van spotprenten met als onderwerp een black dandy. Andere vormen van protest waren in boekvorm te vinden of in theateroptredens van zwart geschminkte minstrelen of de zogenaamde 'blackface'. Tegenwoordig zijn zulke protesten ondenkbaar en politiek zeer incorrect.

Het tij keerde ten lange leste toen de zwarte bevolking in de VS uiteindelijk voldoende politieke en sociale invloed kreeg over de manier waarop zij werden geportretteerd. Te denken valt aan de invloed van de schrijvers die toebehoorden aan de zogeheten New Yorkse 'Harlem Renaissance' met hun 'New Negro' van de jaren twintig van de vorige eeuw en later de invloed van de politieke beweging van de Black Panthers.

De moderne black dandy

Tegenwoordig zijn er wereldwijd moderne dandies te vinden van New York tot Japan, waaronder ook mannen met een donkere huidskleur, zoals bijvoorbeeld de New Yorkse fotograaf Karl-Edwin Guerre. De huidskleur is voor het merendeel van deze moderne dandies vaak niet van belang. Wel zijn zij bijzonder modebewust, elegant en opvallend. Zij streven naar nonchalante elegantie en hun Europese, Afrikaanse, Arabische of Aziatische achtergrond is gewoon daarbij onbelangrijk.

Uiteraard is het natuurlijk mogelijk om een opvallende huidskleur te gebruiken om de samenleving positief te beïnvloeden. Juist de o zo opvallende dandy kan dat element van zijn uiterlijk gebruiken om iets tegen de buitenwereld te zeggen. Die bijkomstigheid is in deze eeuw voor dandies met Afrikaanse roots - of zij nu in Afrika, Amerika, Azië of Europa wonen - namelijk, dat zij een bewuste statement kunnen maken ter verbetering van het beeld over de 'zwarte man' door hun onderscheidende stijl. Zij nemen namelijk als dandy bewust stelling tegen de stereotiepe clichébeelden die regelmatig vooral in de media rondzingen over de 'zwarte man', zijn kledingvoorkeur en sociale houding. De gedachten die kunnen leven, dat mannen met een donkere huidskleur eerder straatstijl kledingtrends volgen, grofgebekt en agressief zijn met een voorkeur voor vrouwonvriendelijke muziek worden telkens beslecht door de elegant geklede dandies met Afrikaanse roots.

De westerse dandy is nog steeds in ontwikkeling. In gerenommeerde modehuizen werken inmiddels mannen met een Afrikaanse achtergrond als CEO of als ontwerper. De black dandy zelf heeft een goed inkomen en kan ruim in zijn kledinghobby voorzien. De verwachting is dat juist deze ontwerpers en de black dandy elkaar zullen vinden en het dandyisme zullen aanvullen met een Afrikaanse twist.

Hoe is het met de zwarte dandy in de rest van de wereld gesteld? Ook daar wordt met behulp van maatpakken en sublieme elegantie een politieke statement gemaakt.

De Swenka dandy

De Swenka dandy is ontstaan medio de twintigste eeuw. Deze groep bestaat merendeels uit arme Zulu-arbeidsmigranten uit Johannesburg, Zuid-Afrika. Zij willen hun Zulu-identiteit met trots en elegantie uitdragen. Zij laten zich qua kleding inspireren door de formele kledingstijl uit de jazz-periode van de jaren twintig van de vorige eeuw. Deze stijl kenmerkt zich door het gebruik van maatpakken en het dragen van Fedora’s of rieten hoeden. Uiteraard mogen andere accessoires zoals een zijden pochet, een wandelstok, handschoenen, bretels of zakhorloges en (zonne)brillen met een mooi montuur niet ontbreken. Alles van een befaamd modehuis, niets mag surrogaat zijn. Daarnaast zijn de uiterlijke verzorging en welgemanierdheid uiterst belangrijk.

De Swenka’s treden op tijdens amateur-modewedstrijden, die het midden houden tussen een modeshow en een dansspektakel. Daarmee zijn geld of dure prijzen te winnen. Ze zijn te beschouwen als bijzondere performers, die dansend en bewegend de aandacht focussen op hun kledingstijl en de bijbehorende details in hun outfit. Hun optreden wordt ‘swenking’ genoemd. Door te swenken willen de Swenka’s uitdrukking geven aan hun Zulu-identiteit en uitdrukking verlenen aan respect voor de Zulu-gemeenschap. Vooral ten tijde van het apartheidsregime speelde ‘swenking’ een niet onbelangrijke rol in het behoud van de Zulu-cultuur. Hun kledingstijl blijft zich ontwikkelen en verfijnen. De Swenka draagt duidelijk uit hoe hij als trotse Zulu strijd heeft geleverd en hoe hij als minderheid in het politieke mijnenveld van de apartheid heeft weten te overleven.

De politieke statement van de Sape

De black dandies van de door oorlogen verscheurde Kinshasa of Brazzaville heten sapeurs of Sapes en zij zijn een bijzondere, modebewuste fenomeen te noemen. Als lid van de SAPE - een vereniging voor elegante mensen - dragen zij de denkbeelden uit van hun grondlegger Papa Wemba – la Pape de la Sape – oftewel de Paus van de Sape. Sape is de afkorting van la Société des Ambianceurs et des Personnes Élégantes.

De musicus Wemba heeft bij zijn terugkomst uit België naar de Congo de SAPE opgericht. Dit was ten tijde van de dictatuur van Mobutu (jaren zeventig). De Sape-leden wilden als subcultuur en verzetsbeweging een vuist maken tegen het Mobutulisme van de absolute dictator Mobutu. Deze dictator zette zich af tegen het Westen en de westerse dresscode. Door de kledingstijl over te nemen van hun vroegere koloniale overheersers (Frankrijk en België) maakten de sapeurs een politieke statement tegen zijn regime.

Een sapeur dient niet verward te worden met een Swenka, al delen zij veel overeenkomsten met elkaar natuurlijk. Zij worden regelmatig met elkaar verward. Qua kledingstijl flirten zij ook met dezelfde jazzperiode en houden zij van elegante maatpakken van exclusieve merken met bijbehorende opsmuk. Zij zijn in de regel arm en doen er alles aan (en hebben er alles voor over) om hun stijl vast te houden. Merkkleding is een dure hobby en krijgt zelfs boven het gezin vaak alle prioriteit. Een 'sapeur' is minder betrokken bij zijn levenslot dan de Swenka. Als sapeur dragen zij niet specifiek hun trots uit wat hun roots betreft.

Er wordt gezegd dat de huidige Sape de naargeestigheid onder de bevolking van een door oorlogen verscheurd land willen compenseren en voor afleiding wat willen zorgen voor hun gekwelde medemens. Sapologie zoals het heet is verworden tot een kunstvorm, die via allerlei regels en etiquette de leden vertelt hoe zij zich dienen te kleden en gedragen. Zij leren de kunst om gentleman te zijn in al zijn facetten. Veel 'sapeurs' zijn musici zoals Wemba dat was. Het gaat bij de sapeurs ook niet alleen om kleding, maar ook om het volgen van een gedragscode, zoals het tonen van respect en medeleven wat de medemens betreft. Veel volgers zijn kerkelijk, conservatief en non agressief. Zij zijn anti drugs. De vraag die rijst na het lezen van hun verhaal is of zij met hun kledingverslaving zelf slachtoffer zijn geworden van hun eigen dictatuur.

Lees verder

• Brogues: de meest veelzijdige, nette herenschoenen
• Voetverzorging voor de man in 10 stappen. De mannenpedicure
• Welke zwembroek staat het beste? Een stijlgids voor de man