De twee culturen van Snow nader bekeken

In 1959 constateerde C.P. Snow dat de litteraire cultuur strikt gescheiden was van de wetenschappelijke cultuur. Mensen die binnen een zo'n cultuur werken weten maar bitter weinig af van wat de ander doet. Ze communiceren niet met elkaar en kunnen dat ook nauwelijks. Omdat de politieke machtshebbers zich vooral in de litteraire cultuur bevinden wordt wetenschappelijke en technische kennis onvoldoende ingezet voor het oplossen van de problemen in deze wereld. De scheiding van de culturen is daarom rampzalig voor de mensheid als geheel. Aldus Snow.

C.P. Snow en de Rede Lecture

C.P. Snow (1905-1980) onderscheidde in 1959 twee culturen: de litteraire en de wetenschappelijke. De mensen in beide culturen wonen naast elkaar maar volgens Snow spreken ze elkaars taal niet. Van wederzijdse waardering is ook geen sprake. Het onderscheid tussen beide culturen is voor hem meer dan een louter academische exercitie. Hij ziet het zelfs als een regelrechte ramp voor de verdere ontwikkeling van de mensheid. De politieke machthebbers zijn volgens hem opgevoed in de litteraire traditie - tegenwoordig zouden we eerder spreken van alfa’s - en door hun onbegrip van wat wetenschap en techniek te bieden heeft, zouden grote wereldproblemen als honger en armoede niet adequaat aangepakt worden. Van hun kant doen de mensen die leven in de wetenschappelijke cultuur veel te weinig om de impact van hun werk op mens en maatschappij te doorgronden. Ze weten niet wat de litterair geschoolden op dit terrein te bieden hebben.

Snow sprak deze mening uit tijdens de Rede Lecture van 7 mei 1959, gehouden in de Senate House van de universiteit van Cambridge in Engeland. De Rede Lecture is een jaarlijkse toespraak waarvoor alleen gerenommeerde sprekers werden - en worden - uitgenodigd. Gerenommeerd was Charles Percy Snow zeker. Hij had als promovendus gewerkt bij het prestigieuze Cavendish Laboratory waar toentertijd niemand minder dan Ernest Rutherford de scepter zwaaide. Daarnaast was hij een gevierd schrijver met veel romans op zijn naam. Vooral de serie novellen “Strangers en Brothers” bezorgde hem een litteraire faam met bijbehorende prijzen. Alsof dat nog niet genoeg was speelde hij ook in de politiek een vooraanstaande rol. Jarenlang had hij gewerkt als technisch directeur bij het ministerie voor arbeid en was hij lid van talloze commissies. Hij kreeg veel waardering voor zijn werk. Sinds 1943 mocht hij de titel Commander of the Order of the British Empire dragen en in 1957 werd hij geridderd. In de oorlog had hij een belangrijk aandeel in de strijd tegen de Duitsers. Deze hadden hem op een lijst staan van personen die zo snel mogelijk door de Gestapo gearresteerd zouden moeten worden. Als iemand de twee culturen kende en de politieke nadelen van hun gebrekkige communicatie van nabij had gezien, dan was het Sir Charles Percy Snow wel.

Twee gescheiden culturen

De titel van zijn lezing was “The two cultures and the scientific revolution”. Om de toon te zetten liet hij aan de hand van persoonlijke ervaringen zien dat het inderdaad om twee culturen gaat die van elkaar weinig moeten hebben. Wanneer aan hij zijn collega wetenschappers vroeg wat ze lazen, dan stamelde hoogstens iemand dat hij begonnen was aan Dickens. Alsof de toch gemakkelijk leesbare Dickens de litteraire traditie dekte. Anderzijds wist geen van zijn litteraire vrienden uit te leggen wat de tweede wet van de thermodynamica inhield.

Hoewel Snow continue de term litteraire cultuur gebruikte, bedoelde hij er aanzienlijk meer mee dan alleen de verzameling van schrijvers. Met name de nationale politiek zou gedomineerd worden door mensen die opgevoed waren in wat we tegenwoordig de humaniora zouden noemen. Al heel vroeg moesten Engelse studenten kiezen voor een bepaalde richting om daarna ongestraft onwetend te blijven van de vorderingen op andere gebieden. De zeer ver doorgevoerde specialisatie in het Britse onderwijs achtte hij verantwoordelijk voor het wederzijds onbegrip tussen beide culturen. In andere landen zouden de twee culturen ook bestaan, maar daar was hun scheiding, naar zijn oordeel, in de regel minder extreem. Een hartstochtelijk oproep voor breder georiënteerd onderwijs was dan ook een belangrijk thema in veel van zijn toespraken.

Hoewel Snow benadrukte dat elk mens in elk geval deels moet worden opgevoed in beide culturen liet hij er geen misverstand over bestaan dat deze scheiding vooral nadelig was voor een optimaal gebruik van wetenschappelijke en technische expertise. Dat verklaart het tweede deel van de titel “.. and the scientific revolution”. Zelf was hij van zeer eenvoudige komaf voelde zich daardoor waarschijnlijk nauw verbonden met de strijd tegen armoe en honger. Zouden de litterair geschoolde machthebbers een beter zicht hebben op de mogelijkheden van wetenschap en techniek, aldus Snow, dan zouden deze beter in de strijdbaar tegen ingezet kunnen worden. Snow toonde hier een groot vertrouwen in de wetenschap. Bij een juiste en snelle toepassing ervan zou rond 2000 de honger uit de wereld verdwenen zijn. Maar dat veronderstelde wel dat de literaire en dus heersende klasse zich serieus verdiepte in die mogelijkheden van wetenschap en techniek. Dat kon nog lastig worden want naast wederzijds onbegrip constateerde Snow ook nog een wederzijdse minachting. Er was niet alleen een onvermogen, er was ook onwil om van elkaars werk op de hoogte te raken. Dat de litteraire cultuur, althans volgens Snow, nooit heeft geprobeerd om de opkomst en de effecten van zowel de wetenschappelijke als de industriële revolutie te begrijpen, getuigde daarvan. Snow betreurde het dat ze een van de belangrijkste krachten in de maatschappij geen blik waardig keurden.

De reacties

De onderschatting van de litteraire cultuur

Onmiddellijk na de lezing kwamen er weinig reacties. Maar na iets meer dan een jaar begonnen ze toch te komen. En wel in overvloed. Het debat over de twee culturen is na die opleving uiteraard minder intens geworden, maar toch altijd levend gebleven. Met name prominente vertegenwoordigers van de literaire cultuur ageerden in het begin fel. De wetenschappelijke cultuur waarin Snow zoveel vertrouwen heeft zou volgens een aantal van hen slechts leiden tot een schraal mensbeeld en niet in staat zijn om de diepten van het bestaan te doorgronden. Wiskunde kon daarvoor niet zorgen, een gedegen studie van de klassieke talen en culturen wel. Dat was een mening waar Snow overigens grotendeels mee kon instemmen. Hij was immers een verklaard voorstander van onderwijs in beide culturen. Alleen, de verbetering van de “human condition” zou volgens Snow uiteindelijk meer gebaat zijn bij wetenschap en techniek dan bij de producten van de litteraire cultuur.

Een aantal van de eerste reacties waren overigens gericht op de persoon van Snow zelf. Zijn wetenschappelijk verleden zou niet smetteloos zijn - hij had inderdaad ernstige fouten gemaakt tijdens een onderzoek naar de effecten van vitamine A - en zijn litterair werk zou ook al niet van het allerhoogste niveau zijn, iets waar latere critici in de regel mee instemden. Snow koos er wijselijk voor om op zulke persoonlijke aanvallen niet te reageren.

Een derde cultuur

Anderen commentatoren opperden dat Snow een derde cultuur was vergeten: de gamma-wetenschappen, al werden ze toentertijd niet zo genoemd. Het was juist in zijn tijd dat deze wetenschappen sterk in opkomst waren en het waren ook deze wetenschappen die zich wel degelijk hadden bekommerd om de oorzaken en gevolgen van de industriële en wetenschappelijke revolutie. Naar de mening van menig commentator vervulde deze derde cultuur een brugfunctie tussen de twee andere culturen. Snow heeft deze omissie later ruiterlijk toegegeven. Hij erkende dat zijn tweedeling onvoldoende was. Hij hield daarbij wel staande dat de communicatie tussen de vooral litterair geschoolde machtshebbers enerzijds en de technici en harde wetenschappers anderzijds nog steeds onvoldoende was. En hij bleef van mening dat dit onbegrip een ernstige belemmering vormde voor een juiste toepassing van wetenschap en techniek op de problemen van de wereld.

Moderne reacties

Een terugkerend thema in de moderne kritiek op Snow’s lezing is dat hij wel teveel vertrouwen had in wetenschap en techniek. De ervaringen van de laatste decennia in, bijvoorbeeld, het ontwikkelingswerk laten zien dat een eenvoudige transplantatie van in het westen ontwikkelde wetenschap en techniek lang niet altijd goed uitpakt. Sociale en culturele omstandigheden hebben een grote invloed op de effectiviteit ervan. Dat is een les die wel degelijk geleerd is, ook al worden de hoogste posities in de politiek nog steeds (meestal) niet bezet door beta's. Dit falen duidt er op dat een hechtere communicatie tussen beide culturen van Snow, inclusief de gammawetenschappen, nodig is willen wetenschap en techniek goed toegepast worden. Hier is vooral een belangrijke rol weggelegd voor gamma-wetenschappen als economie en antropologie. Deze rol heeft Snow zelf, zoals hij later toegaf, onvoldoende ingezien.

Een ander modern kritiekpunt op Snow's analyse is dat de wetenschappelijke wereld sinds 1959 behoorlijk veranderd is. Het aantal specialismen is explosief gegroeid. Snow bleef echter volhouden dat er zoiets bestond als een alfa-houding versus een beta-houding. De laatste zou gericht zijn op de toekomst en het vinden van oplossingen. De eerste zou - Snow oordeelt hier bijzonder hard - vooral bestaan uit het negeren van het bestaan van een toekomst. Dit strikte onderscheid acht men tegenwoordig minder relevant. De tegenwoordige mens kan slechts een deskundige zijn op een zeer klein terrein en is effectief een leek op alle andere terreinen. Zo bekeken is de kwestie niet of culturen die volgens min of meer academische grenzen gescheiden zijn nog kunnen communiceren, maar of deskundigen nog wel met leken kunnen communiceren. Iedereen is in vrijwel elk opzicht een leek.

Hoe kunnen leken, zeker wanneer ze politici zijn, de wetenschap nog sturen? In de praktijk is een groot deel van de technische ontwikkelingen in handen van het bedrijfsleven. Het zijn dus de markten die in belangrijke mate bepalen wat er ontwikkeld wordt en wat niet. Maar een markt is nog geen communicatie in de volledige zin van dat woord. En dan is de grote vraag: als politieke leiders en hun achterban maar weinig zicht hebben op de stand van zaken in wetenschap en techniek, is dan de sturing via de markt voldoende om de wereldproblemen op te lossen? Is er niet toch een echte vorm van communicatie nodig?