Heksenwaag in Oudewater (Utrecht) als eerlijke heksenproef

In het Utrechste Oudewater vind je een oorspronkelijke heksenwaag. Deze weegschaal werd gebruikt om aan te tonen of verdachten konden worden veroordeeld tot heks. Dankzij keizer Karel V kreeg Oudewater een privilege voor een eerlijk weegproces. Niemand werd in Oudewater een heks bevonden. Tegenwoordig vind je op deze locatie een museum en kunnen bezoekers zich laten wegen zoals dat destijds werd gedaan. Oudewater was een van de weinige plaatsen waar verdachten een eerlijk proces kregen, velen heksenproeven volgden een oneerlijk, gesaboteerd proces.

Geloof in hekserij

Eeuwenlang geloofde men in hekserij. In de 16e eeuw bereikte dit bijgeloof een hoogtepunt. Voor onverklaarbare dingen en slechte zaken werd een zondebok gezocht. Een mislukte oogst, slecht weer of de uitbraak van een ziekte moest het gevolg zijn van de duistere praktijken van een heks. Volgens de kerk moest dit gezien worden als een straf van God. Alle ellende moest iemands schuld zijn. En zo kwamen heksenjachten tot stand.

De heksenvervolging bereikte in Nederland en Vlaanderen de piek tussen 1590 en 1615. Iedereen die maar enigszins afwijkend gedrag vertoonde of simpelweg niet lekker in de groep lag, kon beschuldigd worden. Er was weinig voor nodig, een burenruzie of het overlijden van een jong kind was al voldoende. Als dat gebeurde moesten de beschuldigden zich schrap zetten voor heksenproeven. Ze hadden echter weinig kans om zich te verdedigen, bekentenissen werden doorgaans met geweld afgedwongen. Het merendeel van de slachtoffers was overigens vrouw.

Heksenvervolging met behulp van verschillende soorten heksenproeven

Men gebruikte verschillende methodes om te achterhalen of iemand een heks was. Wanneer je door een van deze proeven als zodanig werd bestempeld, eindigde je vaak op de brandstapel. Het was dus van levensbelang om te bewijzen dat je geen heks was. Helaas was dit niet zo eenvoudig, de heksenproeven werden gesaboteerd of het bewijs werd je dood.

Waterproef

De waterproef is een van de bekendste heksenproeven. Hierbij werd een verdachte in het water gegooid, terwijl de handen en voeten aan elkaar gebonden waren. Bleef iemand drijven? Dan was deze persoon te licht en dus een heks. Zonk de beschuldigde? Dan werd deze vrijgesproken, maar helaas was het dan al vaak te laat…

Vuurproef

De vuurproef was een andere methode om te achterhalen of iemand een heks was. Hierbij moest de verdachte blootsvoets over hete kolen lopen. Het idee hierachter was dat een persoon die hier brandblaren van opliep geen heks kon zijn. Deze zou zich met hekserij hier namelijk tegen beschermen.

Weegproef

Heksen zouden erg weinig wegen, zij vlogen 's avonds op geitenbokken en bezemstelen door de lucht. Dit gaat niet met een normaal gewicht. Om te achterhalen of iemand een heks was, hoefde je de verdachte dus alleen maar te wegen. Deze heksenproef was een van de weinige pijnloze varianten. De verdachten moesten hun schoenen en een deel van hun kleding uittrekken, om te voorkomen dat zij voorwerpen meenamen die hen zwaarder zouden maken. Voorafgaand aan het weegproces werd men gefouilleerd.

Stadswaag gebruikt als heksenwaag

Stadswaag

Als men sprak over de waeghe of waech (tegenwoordig waag) werd het gebouw waar goederen gewogen werden bedoeld. Een van de stadsrechten was het recht op zo'n waag. Handelaren waren verplicht om goederen zoals boter en kaas in de stadswaag te wegen. Dit bevorderde een eerlijk handelsproces. De stad hief hiervoor waaggeld, een soort accijns op het wegen. Deze inkomsten zijn vergelijkbaar met BTW zoals we die nu kennen.

Heksenwaag

Later werden hiermee niet alleen goederen gewogen, ook mensen belandden op de stadswaag. Wanneer iemand van hekserij werd verdacht, werd deze persoon gewogen met de stadswaag. Had je een normaal gewicht voor je lengte en lichaamsbouw? Dan kon je onmogelijk een heks zijn. Na het wegen kreeg men een certificaat waarmee kon worden aangetoond dat er geen sprake was van hekserij. Gaf de waagmeester echter aan dat je gewicht veel te laag was? Dan liep het niet goed af, je werd als heks veroordeeld en naar de brandstapel gebracht.

Oneerlijk proces

Je zou denken dat de heksenproef met de waag niet fout kan gaan. Iedereen heeft toch immers een normaal gewicht? Helaas verliepen deze processen vaak niet eerlijk, zo werd een waagmeester dikwijls voor gouden dukaten omgekocht door hen die er baat bij hadden dat de verdachte beschuldigd zou worden van hekserij. Persoonlijke haat of de kans om de bezittingen van de veroordeelde over te nemen waren ook vaak redenen om het proces te frauderen. De waagmeester knoeide met de waag en stelde deze zo af dat de verdachten sowieso te licht bevonden zouden worden. Velen verloren hun leven na het weegproces en eindigden op de brandstapel.

De heksenwaag van Oudewater

Ook in de Utrechtse stad Oudewater werd de stadswaag, welke in 1482 werd gebouwd als goederenwaag, later gebruikt als heksenwaag. Van de 16e tot het begin van de 18e eeuw kwamen verdachten hier op de weegschaal staan. Echter liep het hier juist wel altijd goed af, de waagmeester was betrouwbaar. Niet alleen de verdachten, maar ook de stad Oudewater had baat bij een eerlijk proces. Voor ieder certificaat moest betaald worden. Meer wegingen betekende dus een grotere inkomstenbron en waren hiermee van economisch belang.

Uniek eerlijk proces dankzij keizer Karel V

Keizer Karel V heerste in het begin van de 16e eeuw over Nederland. Hij was aanwezig bij een weegmoment in het dorp Polsbroek en geloofde de uitslag van de heksenwaag niet. Hij was ervan overtuigd dat hier sprake was van een valse beschuldiging. Hij liet de veroordeelde daarom opnieuw wegen in Oudewater. Daar werd een normaal gewicht aangegeven en de verdachte werd vrijgesproken. Karel V gaf de waagmeester een soort keurmerk dat aantoonde dat deze man eerlijk woog.

Oudewater kreeg in 1545 dan ook het privilege voor een eerlijk weegproces. Dit was uniek, Oudewater was de enige plaats in Europa met zo'n privilege. Nooit werd iemand hier tot heks veroordeeld. Iedereen werd gerustgesteld met een certificaat en kon met dit bewijs terug naar hun woonplaats. Toen dit bekend werd kwamen mensen vanuit heel Europa naar Oudewater om het certificaat te bemachtigen.

Museum Heksenwaag

Tegenwoordig vind je in het oorspronkelijke waaggebouw een museum: Museum de Heksenwaag Oudewater (gevestigd op de Leeuweringerstraat 2, 3421 AC Oudewater). Hier kunnen bezoekers zich laten wegen zoals dat vroeger werd gedaan. Dit gebeurt op de oorspronkelijke heksenwaag uit 1482, enkel de touwen zijn door de jaren heen vernieuwd. Vervolgens krijgt men het felbegeerde Certificaet van Weginghe.

Daarnaast vind je hier audiovisuele presentaties, een tentoonstelling en een leesbibliotheek omtrent het onderwerp heksenvervolging. Een speurtocht en kinderanimatie zijn aanwezig voor de jonge bezoekers.