Kerstdag: van oorsprong tot commercieel fenomeen

Kerstdag wordt bijna overal op de wereld gevierd. Het kerstfeest gaat samen met warme gevoelens, versierde kerstbomen, de kerstman, kerstcadeautjes en kerstwensen. Kerst wordt door veel mensen gezien als een geweldige periode verbonden met mooie muziek, decoraties, familiebijeenkomsten en het genieten van lekkere maaltijden en drankjes. Terwijl wij deze gewoonten als vanzelfsprekend vinden, hebben deze feesten een enorme evolutie gekend in de loop van de geschiedenis. Wat is de oorspronkelijke betekenis van kerst en wat blijft er vandaag nog van over?

• Oorsprong en evolutie van het kerstfeest doorheen de geschiedenis
• De oorsprong van kerst als christelijk feest
• De oorsprong van kerst als familiaal feest
• Het ontstaan van de kerstman
• Kerst als een maatschappelijk aanvaard feest
• Kerstdag wordt stilaan door mensen van alle religies gevierd
• Kerst als een commercieel fenomeen
• Conclusie

Oorsprong en evolutie van het kerstfeest doorheen de geschiedenis

Het kerstfeest zoals wij die kennen in de westerse wereld zou gebaseerd zijn op een eeuwenoud feest van de zonnewende. Eeuwenlang werd op het noordelijk halfrond door veel verschillende culturen de winterzonnewende of midwinter gevierd die meestal op 21 december viel. Zowel Galliërs, Kelten, Germanen en Romeinen vierden met dankbaarheid de terugkeer van de zon met verschillende rituelen omdat de dagen opnieuw langer werden.

De Kelten en Germanen

In de periode van de Kelten tussen 2000 en 1200 voor Christus bestond er een heidense ritueel die de winterzonnewende vierde. Deze feesten werden ook Joelfeesten genoemd. Op 21 december werd de geboorte van de zon gevierd door een spar te versieren. Deze bomen stonden in hun cultuur symbolisch voor het leven. De boom werd versierd met fruit, bloemen of tarwe. De Kelten namen tijdens de Joelfeesten ook symbolen over van andere Europese culturen. Zo vierden onder andere de Noormannen hun Joelfeesten door het verbranden van een dennenboom. Dit was hun manier om een offer te brengen om God terug te roepen. De lichtjes in onze huidige kerstbomen zijn hiervan afgeleid. Bij de Kelten waren bomen heilig en werden ze niet verbrand. Maar hulst en maretak waren bij beiden ook symbool voor deze periode van het jaar. De maretak was symbool voor de wedergeboorte van de natuur zoals bijvoorbeeld een beginnende liefdesrelatie tussen twee mensen.

Ook de Germaanse volken vierden de zonnewende-feesten of Joelfeesten. Tijdens deze feesten werd het Joelvuur aangestoken. De boomstam die dan werd aangestoken, moest lange tijd blijven branden. De kerststronken die vandaag nog bij kerstmaaltijden bij wijze van dessert worden opgediend, zijn daar nog een overblijfsel van. Door de samen menging van Kelten en Germanen, werd hun religie ook samengebracht naar wederzijdse gebruiken toe in de loop van de tijd.

De Romeinen

In de eerste eeuw voor Christus vierden de Romeinen eveneens op 21 december de winterzonnewende ter ere van Saturnus. Dit werd gevierd door veel licht te maken onder de vorm van kaarsen, vuren en lampen. Het was ook een periode om elkaar geschenken te geven en mekaar uit te nodigen voor rijke maaltijden. Waskaarsen, aardewerken beeldjes, takjes met gedroogde vruchten behoorden tot de giften. Het was toen ook de gewoonte om buren en vrienden een bezoekje te brengen. Naast het Romeinse zonnewende-feest vierden de aanhangers van de Persische God Mithra de geboorte van deze God op 25 december. Het evenement werd gevierd door een jonge stier te offeren. Later in 274 voor Christus verklaarde Keizer Aurelianus het Mithraïsme tot staatsgodsdienst op 25 december.

De oorsprong van kerst als christelijk feest

In de vierde eeuw na Christus (in 354 na Christus) verzoende de Romeinse keizer Constantijn zich met het Christendom en groeide deze religie tot een staatsgodsdienst. Het Christendom is altijd onzeker geweest over de geboorte van Christus en zou de geboorte van Mithra als datum genomen hebben. Het Christendom koos dan ook 25 december uit als datum voor de geboorte van Jezus die ook het licht symboliseerde en legde dit officieel vast. Constantijn wou de zonnecultus zo veel mogelijk terugdringen en verbood in 324 alle offers en rituelen van de Mithra's religie. Toch konden de Christenen de heidense rituelen niet laten verdwijnen en pasten ze zich aan.

In de middeleeuwen, in 425, verklaart keizer Teodosius dat de ceremonies van de kerstvieringen uitsluitend Christelijk zijn. Ondanks dit mengen de rituelen van het Christelijk Kerstmis zich geleidelijk aan met die gevierd door de heidenen. De elementen van de twee feesten ontmoeten elkaar en behalen een mix van traditionele gewoonten van de winterzonnewende en de geboorte van Jezus. Het is de vereniging van deze twee tradities die aan de bron staat van wat wij vandaag kennen als kerstdag. Toen al werden er geschenken uitgewisseld, werden huizen versierd met klimop, maretak en hulst.

Op het einde van de middeleeuwen verschijnen er kerststallen in Italië maar in de periode van reformatie, in 1560, weigeren de protestanten de kerststallen en herstellen ze de traditie van de kerstboom met als symbolische betekenis, het paradijs van Adam en Eva en de kennis van goed en kwaad. De boomverering was met de kerstening niet verdwenen. Vanaf de vroege middeleeuwen werden bomen of takken rond midwinter of kerst versierd met vruchten en bloemen. Dat deed zich voor op veel plaatsen in Europa. Tot in de 17de eeuw was het gebruikelijk om een versierde boom met appels en vruchten op het dorpsplein te zetten en erom heen te dansen. Later verdween deze gewoonte om na de Tweede Wereldoorlog terug te keren. Rond 1880 werden in Thuiringen de eerste glazen appels en ballen gemaakt.

De oorsprong van kerst als familiaal feest

Met de contra-reformatie in de 17de eeuw worden de liturgische voorstellingen verboden en wordt de kerstviering minder uitgebreid gevierd. Dit leidde uiteindelijk tot een rustige familiefeest die een gewoonte zou blijven tot op vandaag. Op dat moment was de basis van het kerstfeest zoals wij die kennen gezet. Na de 17de eeuw evolueerden de versieringen en decoraties met de technische vooruitgang. Kerstbomen kregen elektrische lampen in plaats van kaarsen. Deze evolutie ontwikkelde zich het sterkst met de industriële revolutie tussen midden de 19de eeuw en de 20ste eeuw.

Het ontstaan van de kerstman

Het ontstaan van de kerstman is gebaseerd op de viering van Sinterklaas of de heilige Sint Nicolaas van Myra, waarvan de kerkelijke feestdag op 6 december viel. Het werd voor het eerst in de middeleeuwen gevierd en het was toen de gewoonte om geld aan de armen te geven. Later veranderde dit in het geven van geschenken aan de kinderen. Maar aangezien tijdens de reformatie (16de en 17de eeuw) de protestanten niets van de katholieke heiligen wilden weten, werd Sinterklaas afgeschaft. Om die reden stelden steeds meer mensen het geven van cadeaus uit tot kerst. In de 17de eeuw leidde het geven van cadeaus met kerst tot een personificatie namelijk Father Christmas. In de loop van de eeuwen raakten verschillende elementen van Sinterklaas en Father Christmas met elkaar vermengd waardoor in 1773 één figuur ontstond namelijk Santa Claus. In 1931 maakte de Coca-Cola Compagnie gebruik van de figuur van Santa Claus voor een grootschalig reclamecampagne. Sindsdien is de traditie van Kerstmis samengesmolten met Santa Claus en is de kerstman ondertussen bijna wereldwijd gekend.

Kerst als een maatschappelijk aanvaard feest

Tegenwoordig heeft Kerstmis verschillende betekenissen voor ieder gezin, of je nu kerst viert om de geboorte van Jezus of om erbij te horen of om de kinderen en de kerstman, de mogelijkheden zijn eindeloos. Het feit is dat kerst zich ontwikkelt heeft tot een maatschappelijk fenomeen. Ieder jaar na Halloween vinden we de vaste rituelen van kerst terug op het niveau van de lokale bevolking. De straten en etalages worden met lichtjes en decoraties ingericht, er duiken overal kerstbomen op in het straatbeeld en overal worden er kerstmarkten georganiseerd. Daarnaast zijn tijdens de schoolvakanties de kerstvakantie al jarenlang als een vanzelfsprekendheid ingepland. Deze tradities zijn maatschappelijk algemeen aanvaard.

Kerstdag wordt stilaan door mensen van alle religies gevierd

Kerstdag wordt gevierd door mensen van het christelijk geloof maar het beïnvloedt ook mensen van alle religies. Dit zien we in ons eigen land bij mensen van verschillende culturen maar ook wereldwijd. We zien dat verschillende godsdiensten in ons land meedoen aan het kerstgebeuren en het gaan beschouwen als een familiefeest. Een gelegenheid die ze aangrijpen om geschenken uit te wisselen volgens de 'traditie'. Sommigen doen gewoon mee om hun kinderen te behagen en zo te vermijden dat ze moeten uitleggen dat het in hun religie niet hoort. Kerstdag krijgt dus een heel andere betekenis. We kunnen het zien als een soort van gedwongen 'integratie' in de samenleving. Wie niet meedoet, zal omwille van de versieringen, media en reclamecampagnes er sowieso aan herinnerd worden. Daarnaast zien we dat velen wereldwijd kerstdag vieren maar niet meer weten wat het betekent. Zo zien we bijvoorbeeld in landen als China, Japan en Indië meer en meer rituelen opduiken die te maken hebben met Kerstmis terwijl de meerderheid van de bevolking daar niet christelijk is.

Kerst als een commercieel fenomeen

Kerstdag heeft zich vooral ontwikkelt als een periode van geschenken uitwisselen, goed eten en drinken. Iedereen wil voor de familie bijeenkomsten dan ook op zijn best voorkomen. Daar zijn handelaren en bedrijven goed gaan op inspelen waardoor deze periode van het jaar een goede periode voor verkoop is geworden. Door de toenemende consumptiemaatschappij en marketing is dit voor hen een periode geworden waarin ze een goede omzet kunnen realiseren. De oorspronkelijke betekenis van kerst mag verloren gaan, het is een periode waar veel mensen enorme budgetten aan cadeaus, eten, drank en kledij kunnen uitgeven. Daarnaast zorgt ook de technologische vooruitgang ervoor dat de geschenken steeds duurder worden. De aankoop van multi-media heeft de laatste jaren een enorme evolutie gekend. Kinderen krijgen kostelijke geschenken en de tijd van eenvoudig speelgoed is al lang voorbij.

Conclusie

De kerstperiode zoals we die nu kennen is een een periode die vooral onderhevig is aan modegrillen en sterk wordt beïnvloedt door de media en reclamecampagnes. Traditionele elementen gaan verloren of worden vervangen. We denken bijvoorbeeld aan de kerstbomen die tegenwoordig allerlei verschillende moderne gedaantes en versieringen aannemen. De traditionele kerstappels en kerstballen maken plaats voor allerlei andere ophangfiguurtjes of worden ermee gecombineerd. De traditionele kerststronk wordt vaker vervangen door andere feest-desserten. Kerstkaarten worden minder en minder verstuurd maar vervangen door E-mails of E-cards. Kerstmuziek maakt plaats voor geïndividualiseerde liedjes of songs. Tenslotte gaan ook de traditionele kerstkleuren verloren en is het verhaal van de kerstman geliefder dan het christelijk kerstverhaal met zijn kerstgedachten. We zien dat steeds minder mensen nog in de nachtmis zitten met Kerstmis. Kerstdag heeft zich ontwikkelt tot een feestdag met verschillende betekenissen die door ieder apart wordt ingevuld. Van de oorspronkelijke betekenis en tradities blijft er nog weinig over. Het is meestal een gezellige periode van samenkomst waarbij vooral de handelaren en de economie er wel bij varen.