Nieuwe Hollandse Waterlinie bijna Werelderfgoed

De Nieuwe Hollandse Waterlinie, een verdedigingslinie in Midden Nederland, is genomineerd voor de werelderfgoedstatus en staat op de voorlopige werelderfgoedlijst. De Nieuwe Hollandse Waterlinie is een nationaal project, dat is overgedragen aan de provincies Noord-Holland, Utrecht, Gelderland en Noord-Brabant. De provincies werken samen in restauratie, onderhoud en beheer van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en ambiëren de Werelderfgoedstatus. De status wordt in 2018 verwacht.

Nieuwe Hollandse waterlinie

De Nieuwe Hollandse Waterlinie (NHW) is een lange strook van 85 kilometer lang met ongeveer 90 verdedigingswerken en waterwerken die konden worden ingezet als verdediging van het land. De Waterlinie ligt in Midden-Nederland en loopt van Muiden tot de Biesbosch, van noord tot zuid met een netwerk van forten, sluizen, dijken en sloten. In slechts een paar dagen tijd kan het land worden geïnundeerd: de verdedigers laten water over het land spoelen zodat er een ondiepe plas van 3 tot 5 kilometer breed ontstaat, die te diep is voor soldaten te voet en te ondiep voor boten. De NHW werd ontwikkeld tussen 1815 en 1940.

Pact van Altena

De oude verdedigingslinie is sinds 1999 met overheidsgeld gerestaureerd. Publiek kan de forten bezoeken en de sluizen en groepsschuilplaatsen zijn toegankelijk gemaakt. Het was een enorm project waar vele vrijwilligers zich voor hebben ingezet en waar de provincies, waar de verdedigingslinie doorheen loopt, in samenwerken. Op 2 oktober 2014 bekrachtigen de provincies Noord-Holland, Utrecht, Gelderland en Noord-Brabant de samenwerking met de ondertekening van een Bestuursovereenkomst. Het wordt het ‘Pact van Altena’ genoemd. De samenwerkende provincies zetten zich in om de UNESCO Werelderfgoedstatus voor de complete Waterlinie te verzilveren als uitbreiding van het werelderfgoed Stelling van Amsterdam. De stelling van Amsterdam staat al op de werelderfgoedlijst en dat complex sluit aan op de Waterlinie: de Stelling van Amsterdam is als het ware het sluitstuk van de NHW.

UNESCO-vrijwilligers en restauratie

Er zijn vele UNESCO-vrijwilligers uit de hele wereld actief die meewerken aan de restauratie van de Nederlandse waterlinies. De vrijwilligers werken aan diverse projecten binnen de NHW.

Draagvlak

De NHW staat op de voorlopige Werelderfgoedlijst van de UNESCO. Een van de criteria van de UNESCO om tot werelderfgoed aangemerkt te worden is draagvlak op lokaal, regionaal en nationaal niveau. Mede daarom koestert de NHW de vrijwilligers die bijdragen aan het opknappen en de openstelling van de bouwwerken. De werkzaamheden van de UNESCO-vrijwilligers zijn divers. Ze snoeien om een nieuw wandelpad vorm te geven, ze schilderen en maken liniemeubels, maaien, maken hekwerk en graven kazematten uit.

In oude luister herstellen

In de jaren voorafgaand aan het indienen van de NHW bij de UNESCO is er hard gewerkt. Duizenden mensen hebben zich in het zweet gewerkt om de NHW in oude luister te herstellen. Niet alleen vrijwilligers onder de vlag van UNESCO maar ook ondernemers, bewonersgroepen en maatschappelijke organisaties hielpen mee. Ze knapten forten op, gaven een nieuwe bestemming aan de bouwwerken en maakten ze toegankelijk voor publiek. De NHW is inmiddels toegankelijk voor iedereen die in dit stuk geschiedenis van Nederland is geïnteresseerd. Er zijn fietspaden langs de forten, wandelpaden langs de stellingen en pleisterplaatsen om even rustig te zitten en de historie te overdenken.

Nominatiedossier

De NHW is het grootste rijksmonument van Nederland. De linie staat met nog vijf andere genomineerde sites op de voorlopige werelderfgoedlijst. De nominatiedossiers worden tussen 2016 en 2025 bij de UNESCO ingeleverd. Om dat te kunnen doen moesten alle zeven sites voor 1 november 2014 een dossier aanleveren bij de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Daar moet ondermeer informatie in staan over de buitengewone, universele waarden van het erfgoed. Ook de draagkracht voor instandhouding en het draagvlak van de omgeving moet zijn omschreven. Een commissie onder leiding van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed schat uiteindelijk in of de site een kans maakt om tot werelderfgoed uitgeroepen te worpen. De commissie kijkt ook wat het beste moment is om het dossier door te sturen naar de UNESCO om daar beoordeeld te worden.

Samenwerkende provincies

De samenwerkende provincies zetten de schouders onder het project. Gebieden moeten met elkaar verbonden worden en voor een aantal forten krijgt een nieuwe bestemming. Daarnaast ligt het accent op behouden en beheren van wat klaar is.

Stapje dichterbij

Op 20 april 2017 is het project zo ver gevorderd dat de Nieuwe Hollandse Waterlinie een stapje dichterbij de werelderfgoedstatus is. Belangrijke bestuurders van het gebied spraken uit dat ze het initiatief ondersteunen. Niet alleen de provincies, maar ook de bestuurders van gemeenten, waterschappen, Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer zetten zich in om de NHW op de werelderfgoedlijst te krijgen.

Waterlinies vertellen geschiedenis

De Stelling van Amsterdam en de Nieuwe Hollandse Waterlinie vertellen de geschiedenis van een unieke militaire inzet van gebouwen en landschap en daarbij de inzet van water en watersystemen. De waterlinies speelden een belangrijke rol bij de opbouw en verdediging van Nederland, eerst van de republiek en later van het koninkrijk.
De verdedigingslinie is uniek in de wereld.

Verdedigingswapen

De NHW is gebouwd om het land te verdedigen tegen vijandelijke indringers: het was een verdedigingslinie met water als verdedigingswapen. De linie werd gebruikt van 1815 tot 1940. Kilometers weiland in de strook tussen Muiden en de Biesbosch konden onder water worden gezet. Het water stond dan kniehoog op het land, waardoor het voor de vijand moeilijk begaanbaar werd. De oprukkende vijand kon de ondergrond niet zien en kwam vast te zitten in het drassige land. Het water was niet zo diep en was daarom ook niet te bevaren voor schepen.

Fort Altena

Niet alle gebieden konden onder water worden gezet om de doodeenvoudige reden dat het gebied te hoog lag. Dat was dus begaanbaar voor de vijand en werd daarom verdedigd met forten. In tijden van dreiging werden bomen gekapt en huizen binnen een bepaalde cirkel om het fort in de brand gestoken om een goed zicht op het landschap en de vijand te kunnen hebben. De NHW heeft vijf vestingsteden: Muiden, Weesp, Naarden, Gorinchem en Woudrichem.

Water als wapen

Meer dan de kanonnen was het water het verdedigingswapen. De Waterlinie is nooit helemaal ingezet als verdedigingslinie en heeft daarom haar waarde nooit echt kunnen bewijzen. Het werd drie keer ingezet en deels in staat van verdediging gebracht. In 1870 dreigde de Frans-Duitse oorlog uit te draaien op een Europese oorlog en stond Nederland paraat op de Waterlinie. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werden de militairen gemobiliseerd op de Waterlinie en in 1939 toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak stonden de militairen paraat en werden delen van het land onder water gezet. Het hield Nederland uiteindelijk niet uit de oorlog.

Onheilstij

Over de Nieuwe Hollandse waterlinie is een boek geschreven door Leendert van der Valk. Het boek heet Onheilstij en verhaalt over de laatste jaren van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Als in september 1939 de Tweede Wereldoorlog in Europa uitbreekt, hoopt Nederland neutraal te kunnen blijven. De Nieuwe Hollandse Waterlinie moet een onneembare hindernis voor de Duitsers zijn en moet het economisch hart van het land beschermen. Die opzet mislukt. Op 10 mei 1940 blijkt dat het moderne leger zich niet laat weerhouden door de plas. Duitsland heeft maar vijf dagen nodig om Nederland op de knieën te krijgen. Het is het einde van een tijdperk voor het gebied van de NHW.

Het boek van Leendert van der Valk

Onheilstij vertelt het verhaal van vele betrokken tegen de achtergrond van de ondergang van het ingenieuze, trotse verdedigingswerk. De Waterlinie werd zelf nog door de Duitsers gebruikt toen ze in het nauw werden gedreven werden. Vlak na de oorlog kregen de forten nog een dubieuze rol als NSB-gevangenis. Sinds de jaren vijftig verdween de aandacht voor het verdedigingswerk en verdween veel onder het maaiveld en uit het collectief geheugen.
Het boek kost € 17,95.

Nieuwe functie

Van verdedigingslinie heeft de Nieuwe Hollandse Waterlinie een nieuwe functie gekregen en is een prachtig gebied geworden, waarin de geschiedenis volop te beleven is. Vlak voor de millenniumwisseling herleefde de belangstelling voor de Waterlinie en sinds die tijd is er heel veel gebeurd. Tot aan de nominatie voor werelderfgoed aan toe.

Werelderfgoed in Nederland

In Nederland zijn tien door UNESCO erkende werelderfgoederen te bewonderen. De NHW zou de elfde kunnen worden.

1. Droogmakerij De Beemster bij Purmerend (1999);
2. Grachtengordel van Amsterdam (2010);
3. Molencomplex Kinderdijk-Elshout (1997);
4. Rietveld Schröderhuis in Utrecht (2000);
5. Stelling van Amsterdam (1996);
6. Schokland en omgeving (1995);
7. Van Nellefabriek (2014);
8. Waddenzee (2009);
9. Willemstad op Curaçao - de historische binnenstad van (1997);
10. Woudagemaal bij Lemmer (1998).

Lees verder

• Werelderfgoed Waddenzee – Unesco Worldheritage
• Van Nelle Fabriek Rotterdam - Werelderfgoed
• UNESCO Werelderfgoed Waddenzee - het tweede lustrum in 2019
• Werelderfgoed in Nederland en de Werelderfgoed Tours