mijn kijk op

Bestaat er verband tussen evolutietheorie en secularisatie?

Darwin maakte in de negentiende eeuw ‘carrière’ door zijn bewering dat mens en dier door natuurlijke selectie tot stand zijn gekomen. Vanaf dat moment bleef er van het geloof in het scheppingsverhaal uit de Bijbel weinig over. Kerken begonnen leeg te lopen. Bestaat er verband tussen de evolutietheorie en de secularisatie in de Protestantse kerken?

Evolutietheorie: het vernieuwende denken en gevaar voor de kerk

Charles Darwin (1808-1882) was verzot op het verzamelen van planten en dieren. Hij had kasten vol gedroogde planten en bloemen, opgezette en ontleedde diersoorten. Gadgets zouden wij ze vandaag de dag noemen.
Als Darwin inderdaad gelijk heeft, wat wordt dan de levensbron van een christen? Is de evolutietheorie dan inderdaad een alternatief? Om een bevredigend antwoord te vinden op bovengenoemd probleem zoem ik eens wat dieper in op de sociale context van Darwin. Ik vroeg me af welke mogelijke oorzaken Charles op zijn roemruchte denkspoor heeft kunnen zetten. Ik stuitte op een stroming in Europa die in de tijd van Darwin grote invloed heeft gehad en, waar ik omtrent dit vraagstuk volgens mij niet om heen kan. De bijna obsessieve zucht naar kennis en de kennisexplosie in die beweging is geworden wat we uiteindelijk de Verlichting hebben genoemd (1650-1900).

Encyclopédie

Ik stuit op nog een bijzondere ontdekking. Een noemenswaardige literaire uitgave in die tijd was de nu beroemde Encyclopédie. Deze werd uitgegeven door twee Franse filosofen, Denis Diderot en Jean d’Alamber. Deze twee intellectuele ‘geesten’ kregen door de uitgave van hun Encyclopédie het flink aan de stok met de Aristocratie van die tijd. De artikelen in de Encyclopédie legden namelijk de nadruk op religieuze tolerantie, vrijheid van gedachten en een democratische geest.

De Verlichting versus de kerk

De Verlichting kende twee kanten. De eerste kant bekritiseerde het geloof en de onzekerheden. De tweede kant was op zoek naar nieuwe kennis en wetenschap. De Levensbron, het geloof in het Scheppingsverhaal, wat tot dan toe altijd werd aangenomen, werd onder de loep genomen. De kerken begonnen vanaf dat moment leeg te lopen. Kerkmensen werden kritischer en mondiger. Scheiding van kerk en staat werd een feit. Alsof dat nog niet genoeg was komt de neurowetenschap in de 21e eeuw met de bewering dat religie in het brein zetelt en niet in het hart. De bijbelgetrouwe gelovige lezers onder ons zullen dus beschaamd maar cynisch deze wetenschap gadeslaan. Immers, in bijbelgetrouwe kringen wordt vooral tegen kinderen gezegd dat ze een nieuw hartje moeten krijgen. Kinderen moeten dus geen nieuw hartje krijgen maar moeten hun denken vernieuwen. Heeft de Verlichting dan toch gelijk?

Wat is een religie?

Voordat we religie als lifestyle of levensbron kunnen beoordelen is het goed om te kijken wat religie eigenlijk is. De godsdienstwetenschapper Ninian Smart beschrijft in zijn boek ‘Godsdiensten van de wereld’ de aard van een religie. Hij is tot de conclusie gekomen dat een religie niet alleen een ‘systeem’ is waarin het transcendente centraal staat. Mensen kunnen bijvoorbeeld ook betekenis geven aan de natuur of aan relaties met andere mensen. Volgens Gerard Dekker, emeritus –hoogleraar godsdienstsociologie aan de Vrije Universiteit, kan dat laatste idee echter geen religie genoemd worden.
Volgens Smart kunnen we een religie alleen begrijpen als we de functionaliteit ervan onder ogen nemen. Deze functionaliteit is volgens Durkheim terug te zien in het feit dat religie het cement van de samenleving is. Religie houdt mensen bijeen. Religie verdiept, versterkt en stabiliseert.

Secularisatie en de evolutietheorie

Kerken hebben vanaf de Verlichting al te maken met secularisatie. Kerken moesten daardoor steeds vaker land en andere bezittingen verkopen aan de vorsten. Op die manier kreeg de Aristocratie steeds meer macht. De theorie van Darwin kan één van de oorzaken zijn dat het christelijk geloof afneemt maar, schuift de kerk niet al te gemakkelijk de schuld in de schoenen van Darwin? Darwin heeft veel studie verricht omtrent de evolutie van de soorten maar heeft geen studie gedaan naar de zingeving van de mens. Laten we dat maar aan de godsdienstwetenschappers en de theologen over laten. Net zoals er verschillende soorten planten en dieren zijn, zo zijn er ook verschillende religies. Godsdienstwetenschappers hebben kasten vol met wetenschappelijke studies over religies vanuit de hele wereld. Als we in de lijn van Darwin’s theorie blijven dan moet de religie ongetwijfeld ook één oorsprong hebben.

Lifestyle en Levensbron

Als je het woord levensbron als zoekopdracht in Google invoert krijg je vooral links naar religieuze sites en met name naar christelijke protestantse kerken en geloofsgemeenschappen. Op de internet-encyclopedie Wikipedia wordt de term Lifestyle uitgebreid besproken. Volgens de auteur van het Wikipedia artikel is de term lifestyle meer een marketing term. Het betekent eenvoudig: ‘de kenmerkende manier van leven van een individu, groep of (sub)cultuur’. De correcte Nederlandse vertaling is levenswijze. Lifestyle of levenswijze is dus enerzijds een indeling in het marketinggebeuren en anderzijds de term voor een levenswijze die mensen aannemen om bij een bepaalde groep te horen. Het gaat hier dus puur om uiterlijk gedrag. De auteur van het Wikipedia artikel vindt dat de huidige moderne lifestyle de oude lifestyle, hoe het oorspronkelijk bedoeld is, aan het verdringen is. De uiterlijke zichtbare wijze van leven kan echter ook het gevolg zijn van een religieuze overtuiging. In dat geval zegt de auteur dat er eerder sprake is van een levenswijze dan van een levensstijl. Tussen deze twee zit dus een fundamenteel verschil. Levensstijl komt van buitenaf terwijl levenswijze van binnenuit komt.

Verbinding

Onze westerse samenleving is van oorsprong gegrondvest op het christelijke geloof. Het is echter vandaag de dag zo dat de meesten die ‘verbinding’ niet meer kunnen maken. Voor het individu die (nog) niet weet 'wie' hij of zij is of hoe te willen leven, of onzeker is over 'identiteit', hebben reclamemensen producten en merken bedacht waarmee een lifestyle 'gecreëerd' kan worden. Ook wordt door reclame geprobeerd om producten te verbinden met een bepaalde lifestyle. Televisiezenders als MTV en Veronica bijvoorbeeld associëren zich graag met een bepaalde lifestyle voor jeugdige personen. Het vroegere Veronica is beroemd om zijn Je bent jong en je wilt wat! Producenten die zich op een specifieke doelgroep met een bepaalde lifestyle richten, kunnen hiervan profiteren doordat ze voorzien in een vermeende 'behoefte' die bij een bepaalde uiterlijke stijl van leven hoort. Sommige doelgroepen zijn gevoeliger voor al die gadgets dan andere. Belangrijke doelgroepen' zijn jongeren die vaak onzeker en makkelijk beïnvloedbaar zijn. Of de nouveaux-riches die de financiële middelen hebben en toegang zoeken tot een nieuwe, hogere, sociale klasse.

Nieuw inzicht

De theorie van Darwin is niet de wissel geweest naar het secularisatieproces waar de kerken mee te kampen hebben. De theorie van Darwin is slechts het gevolg van het ‘nieuwe denken’ van de Verlichting. Als je met een tijdmachine terug in de tijd kon reizen en Darwin kon behoeden voor zijn evolutionaire gedachten dan, was het gevaar nog niet geweken. Het was een onstuimige tijd waarin eeuwenoude tradities en zekerheden niet meer vanzelfsprekend waren. Het valt op dat de jonge Charles zelf ook religieus was en zelfs nog theologie heeft gestudeerd. Ongetwijfeld is de jonge Charles door die ‘nieuwe wind’ van de Verlichting beïnvloed. Het klinkt haast hilarisch maar verschillende partijen in die tijd deden mee aan de survival of the fittest. De kerk dreigde haar macht te verliezen aan de Aristocratie die op haar beurt moest toegeven aan de democratie.

Alternatieve levensovertuiging

Zijn zucht naar kennis en de mooie verzameling heeft Darwin in ieder geval een alternatieve levensovertuiging gegeven. Al die ‘gadgets’ van Darwin hebben vervolgens weer grote invloed gehad op de levensovertuiging van miljoenen mensen. De een na de ander zette het christelijk geloof bij het grof ‘vuil’. Er vallen mij gelijk een aantal overeenkomsten op: de evolutietheorie, de Aristocratie en democratie hebben naar mijn mening één ding gemeen: de sterkste overwint. Maar gezien de massale aanname van de evolutietheorie is er volgens mij meer sprake van een lifestyle die steeds meer zal afnemen.

Mensen blijven op zoek naar zingeving.

Darwin heeft een indrukwekkende verzameling nagelaten. Noch zijn verzameling noch zijn theorie biedt echter een bron van leven. Darwin kon die bron ook niet echt goed aanwijzen. Als christen hoef je geen verzameling aan te leggen. Dat zou immers eindeloos zijn. Een religie is niet afhankelijk aan een of andere verzameling. Door de invloed van het nieuwe denken zijn de begrippen hoop en verwachting verloren gegaan in de boodschap van de kerk. Hoop en verwachting zijn fundamenteel voor de mens. Als een theorie, een lifestyle of wat dan ook, hoop en verwachting kan bieden, dan kan er over een levensbron gesproken worden. Het is duidelijk dat een Lifestyle een oppervlakkige subcultuur is waar mensen bij kunnen horen door de juiste kleding te dragen en de juiste gadgets te verzamelen. Protestantse kerken moet er voor waken dat het geloof een Lifestyle wordt. Het lijkt erop dat de kerk de levensbron zelf aan het vertroebelen is. In de protestantse kerken spreken we dan niet van relikwieën, zoals de Rooms Katholieke kerk dat doet maar, van religadgets. Zo zijn straks al die 'kerkelijke gadgets' slechts overblijfselen van een theorie zonder hoop.