De betekenis van liturgische kleuren van het kerkelijk jaar

In de kerk zijn er door het jaar heen verschillende kleuren te zien. De kleuren paars, wit, groen en rood wisselen elkaar af. Elke kleur hoort bij een bepaalde kerkelijke periode en elke kleur heeft een eigen betekenis. Voor sommige kleuren is deze betekenis verbonden met kleuren zoals die in de Bijbel genoemd worden. Andere kleuren hebben een meer traditionele betekenis. De kleuren zijn te zien in het antependium en in de stola die door de voorganger gedragen wordt.

Geschiedenis van de liturgische kleuren in de christelijke religie

Het gebruik van verschillende kleuren in de kerk heeft te maken met de ruimte die er voor de kerk beschikbaar was. De eerste twee eeuwen van de christelijke religie hadden de gelovigen geen specifieke ruimte waar de kerkelijke erediensten gehouden werden. De tafel waar de maaltijd van de Heer werd gevierd had toen ook geen permanente aankleding. Als het avondmaal of de eucharistie gevierd werd, deed men een wit kleed van zijde, damast of linnen over een tafel en zo werd het een altaartafel. In de loop der tijd is men dit tafellinnen gaan versieren. In het Latijn werd het kleed een antependium genoemd. De betekenis van het woord antependium is voorhangsel. Toen de gelovigen een eigen kerkruimte hadden hing het antependium permanent over de altaartafel. Het primaire doel van het antependium is het bekleden van de tafel en de lezenaar. Daarna is het een manier geworden om via de kleuren van deze kleden de tijd van het liturgisch jaar aan te duiden.

De kleur wit bij de doop

Vanaf aanvang van de christelijke kerk was het de gewoonte dat dopelingen een wit gewaad aankregen als teken dat zij door het water van de doop gewassen zijn. Vanaf dat moment vangt voor hun een nieuw leven aan, dat met de kleur wit wordt aangeduid. In het begin van de vijfde eeuw gaan ook voorgangers zich in het wit kleden. Pas in de twaalfde eeuw zijn er tekenen dat ook andere kleuren in de kerk worden gebruikt die een symbolische betekenis hebben. Deze kleuren worden gebruikt voor bepaalde liturgische vieringen of specifieke perioden van het jaar, zoals bijvoorbeeld de tijd van Kerstmis en Pasen. In het begin waren er grote lokale verschillen in het gebruik van liturgische kleuren. Vanaf de dertiende eeuw worden vanuit Rome richtlijnen gegeven. Hierdoor ontstaat er een meer uniform gebruik van de liturgische kleuren. Sinds het concilie van Trente (1545-1563) is er binnen de Rooms-Katholieke Kerk een uniform beleid ten aanzien van het gebruik van kleuren in de kerk.

De betekenis van de kleur wit

De kleur wit is de enige liturgische kleur die sterk verankerd is in de Bijbel. Op verschillende plekken in de Bijbel komt deze kleur naar voren. Zo dragen de getuigen die gewassen zijn in het bloed van het Lam in Openbaring de kleur wit (Openbaring 7:9,14). Deze kleur verwijst naar reinheid. Volgens Johannes, de schrijver van het Bijbelboek Openbaring is wit ook de kleur van het koninkrijk van God (Openbaring 3:4). Wit is van oudsher de kleur die bij de doop hoort. In de vroege kerk werden de dopelingen na onderdompeling met witte gewaden bekleed. Dopen deed men in de Paasnacht. Het licht van de verrezen Christus omstraald hen. Wit is een feestelijke kleur. Met Pasen is de liturgische kleur wit en ook bij het kerstfeest kleurt de kerk wit. Met Kerstmis wordt het feest van de geboorte van Jezus gevierd. Een nieuw leven vangt aan. Daar hoort de kleur wit bij. Ook bij uitvaarten kan men de kleur wit gebruiken. Dan verwijst de witte kleur naar het hemelse licht waarin de overleden opgenomen is.

De betekenis van de kleur paars

De kleur paars wordt gebruikt in de tijd van voorbereiding en bezinning. Paars is de kleur van Advent, de tijd van voorbereiding op het kerstfeest. Tevens wordt de kleur paars gebruikt voor de veertigdagentijd. Deze tijd is verbonden aan inkeer en boete. Paars is ook de kleur van de soberheid, bezinning en inkeer. Bij uitvaarten wordt deze kleur ook soms gebruikt.

De betekenis van de kleur roze

Op maar slechts twee zondagen van het kerkelijk jaar wordt de kleur roze gebruikt. Er zijn veel kerken waarin ze deze kleur niet gebruiken, maar zich blijven houden aan de kleur paars. Roze wordt gebruikt in het midden van de Adventstijd en in het midden van de veertigdagentijd. Die zondagen worden 'bijna kerstfeest' en 'half vasten' genoemd. Omdat de helft van de voorbereidingstijd er op zit is het een beetje feest. Het paars van inkeer en boete wordt vermengd met het wit van het feest. Paars en wit maken samen de roze kleur.

De betekenis van de kleur groen

Groen is de kleur van de 'gewone' zondagse vieringen. Als er niet iets bijzonders is in het kerkelijk jaar is groen de liturgische kleur. In de zomer als er geen kerkelijke feesten en hoogtijdagen zijn is de kleur in de kerk groen. Het verwijst dan naar alles wat groeit.

De betekenis van de kleur rood

Rood is de kleur van het vuur. Deze kleur wordt verbonden aan het vuur van de Heilige Geest. In het Bijbelboek Handeling staat de uitstorting van de Heilige Geest beschreven op de allereerste Pinksterdag. De leerlingen van Jezus waren bijeen in de bovenzaal en zij kregen plotseling tongen als van vuur op hun hoofden. Deze tongen van vuur verwezen naar de komst van de Heilige Geest. Vandaar dat de liturgische kleur voor Pinksteren rood is. Ook bij vieringen waarin de Heilige Geest een belangrijke rol heeft, zoals bij de bevestiging van ambtsdragers en belijdenisdiensten is de kleur in de kerk rood. Echter het rood heeft dan ook nog een tweede betekenis. Deze kleur kan ook verwijzen naar het bloed van de martelaren die stierven omdat zij van hun geloof in Jezus bleven getuigen. In het evangelie naar Johannes zegt Jezus tot zijn leerlingen: 'Herinner u het woord dat Ik u gezegd heb: Een dienaar is niet meer dan zijn heer. Als zij Mij vervolgd hebben, zullen zij ook u vervolgen' (Johannes 15:20). Deze kleur is daarmee van toepassing voor een dienst waarin een of meerder ambtsdragers worden bevestigd.

De liturgische kleuren van het kerkelijk jaar

Lees verder

• De symbolische betekenis van kleuren in de Bijbel