Het westerse christendom in de hoge en late middeleeuwen

Gelijktijdig met het uiteenvallen van het immens grote Romeinse Rijk ontstond er ook een splitsing tussen het oosters en westers christendom. In de loop der jaren ontwikkelden het oosten en het westen een eigen visie op het christendom en de christologie, wat er uiteindelijk voor zorgde dat het oosters christendom zich officieel besloot af te splitsen. Een gebeurtenis die bekend kwam te staan als het Grote Schisma. Het oosters christendom groeide uit tot de oosters-orthodoxe kerk en het westers christendom groeide uit tot de Katholieke kerk.

Inhoud

• Afsplitsing van het oosters christendom
• De Investituurstrijd
• Vernieuwing
• De kruistochten
• Protest en armoedebewegingen
• Het begin van de late middeleeuwen
• Het einde van de late middeleeuwen

Afsplitsing van het oosters christendom

Ondanks dat er in de vroege middeleeuwen een kloof was ontstaan tussen het oosters en westers christendom, werd het christendom nog wel gezien als één religie. Bij het aanbreken van de hoge middeleeuwen kwam hier verandering in want na het Grote Schisma besloot het oosters christendom haar eigen weg te gaan.

Het Filioque

De hoge middeleeuwen begonnen onrustig omdat de oosterse christenen zich niet konden vinden in de toevoeging die paus Benedictus VIII (geboortedatum onbekend - 1024) had gedaan aan de geloofsbelijdenis van Nicea-Constantinopel. Het woord waar de oosterse christenen over vielen was het Latijnse woord 'Filioque' dat letterlijk vertaald 'en uit de Zoon' betekend. Door dit woord toe te voegen werd de nieuwe tekst: "Et in Spiritum Sanctum, Dominum, et vivificantem: qui ex Patre Filioque procedit" ("En in de Heilige Geest, die Heer is en het leven geeft: die voortkomt uit de Vader en de Zoon"). Door de toevoeging van dit woord wilde de kerk duidelijk maken dat de Heilige Geest uitgaat (zijn persoonlijkheid ontvangt) van zowel de Vader als van de Zoon.

Het Grote Schisma

In het oosters christendom wilde men echter vast houden aan de oorspronkelijke tekst omdat deze was gebaseerd op de woorden van Jezus Christus zelf, zoals valt te lezen in Johannes 15:26. Toen beide partijen vast bleven houden aan hun eigen visie en er ook nog een discussie ontstond over het gezag van de paus, besloten beide partijen over te gaan tot een aantal excommunicaties. Iets waar zowel paus Leo IX (1002-1054) als Michaëlis Caerularius (1000 - 1058), de patriarch van Constantinopel, zich schuldig aan maakten. Aan het conflict kwam uiteindelijk een einde toen het oosters christendom besloot haar eigen weg te gaan en de oosters-orthodoxe kerk op te richten.

De Reconquista

Een andere belangrijke gebeurtenis aan het begin van de elfde eeuw was de zogenaamde 'Reconquista' (Spaans/Portugees voor; herovering), welke plaats vond op het Iberische Schiereiland. Diverse kleine christelijke koninkrijkjes besloten de Moren (een islamitisch volk) aan te vallen die het Schiereiland sinds de achtste eeuw bezet hielden en wisten hen op diverse plekken te verdrijven. De Reconquista, die in de vroege middeleeuwen al was begonnen, zou uiteindelijk – met tussenpozen – ruim achthonderd jaar in beslag nemen.

De Investituurstrijd

Naast het Grote Schisma en de Reconquista stond ook de zogenaamde Investituurstrijd centraal in de elfde eeuw. Deze strijd werd uitgevochten door de Rooms-Duitse keizer – de toenmalige leider van het Heilige Roomse Rijk – en de paus en begon in de elfde, maar eindigde pas in de twaalfde eeuw.

In nomine Domini

Sinds keizer Otto I de Grote (912-973) en paus Johannes XII (circa 937-964) het op een akkoordje hadden gegooid, was het gebruikelijk dat de keizer veel invloed had op het pausdom en de Kerk. Diverse keizers maakten het hierbij erg bont en de verhoudingen tussen de paus en de keizer waren niet altijd even goed. Toen keizer Hendrik III (1039-1056) aan de macht was had hij in een periode van tien jaar tijd al diverse pausen benoemd, maar deze ook weer net zo makkelijk afgezet. Maar hier kwam een einde aan toen paus Nicolaas II (circa 990-1061) aan de macht kwam en een pauselijke bul, genaamd 'In nomine Domini', uitvaardigde. In het In nomine Domini werd bepaald dat de kardinaal-bisschoppen voortaan de enige keuzeheren waren voor het verkiezen van een nieuwe paus, waarna men vervolgens toestemming zou vragen aan de kardinaal-priesters, de kardinaal-diakens, de leken en de keizer van het Heilige Roomse Rijk.

Uitbarsting

In april 1073 kwam de strijd tussen de keizer en de paus tot uitbarsting toen Gregorius VII (tussen 1020 en 1025-1085) tot paus werd gekozen. Paus Gregorius VII was er een felle voorstander van om de bemoeienis van leken bij het verkiezen van een nieuwe paus volledig af te schaffen, maar door deze mening kwam hij al snel in botsing met keizer Hendrik IV (1050-1106). Keizer Hendrik IV besloot de paus te straffen voor zijn uitspraken door hem af te zetten, waarop de paus wraak nam door de keizer te excommuniceren. Diverse christelijke vorsten en bisschoppen keerden zich hierna van de keizer af, waarop de keizer besloot zijn excuses te maken aan de paus. In januari 1077 verleende paus Gregorius VII absolutie aan keizer Hendrik IV en aan de Investituurstrijd kwam een eind.

Straffen

De Investituurstrijd deed de kerk beseffen dat ze meer middelen nodig had om eventuele afvallige te straffen en naast excommunicatie – ook wel de grote ban genoemd – werden het interdict en de kleine ban ingevoerd. Het interdict was een maatregel waarbij een gelovige bepaalde rechten werd ontnomen, zonder de gelovige van de (kerk)gemeenschap uit te sluiten. Tevens kon een interdict zowel persoonlijk als plaatselijk (regionaal, per stad etc.) zijn. Bij een kleine ban werd een gelovige de sacramenten ontzegd, maar ook hier werd de gelovige niet uitgesloten van de (kerk)gemeenschap.

Vernieuwing

De hoge middeleeuwen was op meerdere punten een periode van vernieuwing. Zo werden er diverse nieuwe kloosterordes opgericht en op de kloosterscholen kwam de zogenaamde scholastiek in opkomst.

Kloosterordes

In de hoge middeleeuwen nam de wanorde en de corruptie binnen de kerk enorm toe, waarna diverse gelovigen besloten om in opstand te komen. Met name de orde van Cluny, die was verbonden aan het benedictijner klooster; de abdij van Cluny liet van zich horen en vormde al snel een zeer populaire hervormingsbeweging. Toch bleef ook de orde van Cluny niet vrij van kritiek want waar ze in het begin bekend stonden om hun onberispelijke levensstijl, vonden vele dat de monniken de (klooster)Regel van Benedictus niet strikt genoeg naleefden. In de hoop hier verandering in te brengen stichtte Robert Molesme (1028-1111) de kloosterorde van de cisterciënzers. Uit de cisterciënzers kwam enige tijd later weer de orde der Kartuizers voort, die er voor kozen het grootste deel van de dag in afzondering door te brengen.

Scholastiek

Ook op de kloosterscholen vonden in de hoge middeleeuwen diverse veranderingen plaats. Zo werd de scholastiek ongekend populair, waarbij men probeerde om God te vinden door middel van wetenschap en/of logica. Zo leerden men denken in tegenstellingen en de scholastiek kon dan ook wel worden gezien als een vorm van dialectiek: Een redeneervorm die, door middel van het gebruik van tegenstellingen, naar de waarheid probeert te zoeken. Enkele belangrijke scholastici waren:

Anselmus van Canterbury (1033–1109): Anselmus legde de basis voor de verzoeningsleer: de menselijke schuld is zo groot dat de mens deze schuld onmogelijk kon dragen; daarom werd de schuld gedragen door Christus, die hiermee de relatie tussen God en de mens herstelde.
Petrus Abaelardus (1079–1142):Schreef het werk 'Sic et Non' ('Ja en Nee'), waarin hij de indruk wekte dat hij, allerlei schijnbare tegenstrijdigheden in theologische stellingen, allebei voor waarheid aan nam en dat er voor hem niets vast stond.
Thomas van Aquino (1225 - 1274): schreef onder andere het boek 'Summa contra gentiles' (Tegen heidenen) en de 'Summa Theologiae' ('Hoofdzaak van de theologie'). Het laatste boek bevatte een weldoordachte onderbouwing van alle christelijke theologische stellingen van die tijd.

De kruistochten

Tussen de jaren 1096 en 1271 ondernamen westerse christenen in totaal negen kruistochten; militaire tochten die het doel hadden om de christelijke en heilige plaatsen in Palestina veilig te stellen.

Aanleiding

Omdat de islamitische Seltsjoeken maar bleven oprukken en in 1071 zelfs het Byzantijnse leger wisten te verslaan, besloot paus Gregorius VII een plan te bedenken om de moslims tot staande te brengen. Hij hoopte de oosterse en westerse kerk weer dichter bij elkaar te brengen door gezamenlijk een oorlog te beginnen tegen de 'ongelovigen' (niet-christenen). Maar door het uitbreken van de Investituurstrijd kwam de paus zijn plan niet van de grond. De islamitische Seltsjoeken konden hierdoor gewoon hun gang gaan en
veroverden in 1078 zelfs Jeruzalem.

De Eerste Kruistocht

Tijdens de Synode van Piacenza (1095) vroegen afgezanten van de Byzantijnse keizer, Alexius I (1056-1118), de kerk om hulp in hun strijd tegen de Seltsjoeken. Vervolgens riep paus Urbanus II (circa 1035-1099), tijdens de Synode van Clemont, de aanwezigen op voor de Eerste Kruistocht. De eerste tocht stond onder leiding van Godfried van Bouillon (1060-1100), de hertog van Neder-Lotharingen, was een succes en in 1099 wisten de kruisvaarders Jeruzalem te veroveren.

Kruistochten geen succes

Bernardus van Clairvaux (1090 - 1153) was de initiatiefnemer voor de Tweede Kruistocht, waarbij een deel van de kruisvaarders Jeruzalem weer wisten te bereiken. Maar in de jaren die volgden zouden de volgende Zeven Kruistochten geen succes worden, aangezien geen van de kruisvaarders Jeruzalem nog wist te bereiken. Ook op andere gebieden waren de Kruistochten weinig succesvol geweest. Zo waren de oosterse en de westerse kerk nog verder uit elkaar gegroeid omdat de kruisvaarders van de Vierde Kruistocht de Byzantijnse hoofdstad Constantinopel hadden geplunderd en had de westerse kerk vijanden gemaakt onder de Joden en moslims.

Ridderorden

In navolging van de eerste Kruistochten besloot paus Paschalis II (geboortedatum onbekend - 1118) in 1113 om diverse nieuwe orders te erkennen. Zo kom men ridder in de Orde van Hospitaalridders worden door in het Heilige Land zieke pelgrims en kruisvaarders te verzorgen. De Orde van het Heilige Graf werd gevormd door gelovigen kruisvaarders die bij het zogenaamde Heilige Graf van Jezus tot ridder waren geslagen en in 1118 werd ook de Orde van Tempeliers erkend; christelijke kruisridders die een Heilige Oorlog hadden gevoerd tegen de moslims in het Heilige Land. Als laatste erkende paus Paschalis II ook nog de Orde van Sint-Lazarus, die werd gevormd door ridders die zich bezighielden met het bestrijden van ziektes en het helpen van hulpbehoevenden.

Protest en armoedebewegingen

Terwijl de kerk druk bezig was met het heroveren van het Heilige Land, nam in eigen land de kritiek op de Heilige stoel – het centrale bestuursorgaan van de katholieke kerk – steeds verder toe. En in navolging van de orde van Cluny kwamen ook andere in opstand.

Machtsgreep

Arnold van Brescia (geboortedatum onbekend - 1155) was lid van een armoedebeweging die van mening was dat volledige bezitloosheid noodzakelijk was om zaligheid te verkrijgen. In navolging hiervan besloot Arnold te eisen dat de kerk haar wereldlijke bezittingen en macht zou opgeven, maar de kerk was dit geenszins van plan. Om te laten zien dat het hem menens was greep Arnold in het jaar 1145 de macht in Rome en riep de Romeinse Republiek uit. De Republiek hield tien jaar stand, maar toen wisten de pauselijke troepen Rome te heroveren. Arnold van Brescia werd vervolgens ter door veroordeeld wegens ketterij. Helaas, voor de kerk, was het kwaad toen al geschied en na het overlijden van Arnold kwamen er meerdere christelijke (armoede)bewegingen, zoals de Waldenzen en Katharen, tegen de kerk in opstand.

Armoedebewegingen

In 1184 was toenmalig paus Lucius III de vele opstandige (armoede)bewegingen zat en hij vaardigde de pauselijke bul 'Ad abolendam' uit. De pauselijke bul kon worden gezien als het begin van de Inquisitie omdat de kerk door deze pauselijke bul de mogelijkheid kreeg alle – in haar ogen ketterse – (armoede)bewegingen te vervolgen. Met name de Waldenzen, die ook wel 'de armen van Lyon' werden genoemd werden hevig door de kerk vervolgd. Maar ondanks dat wisten ze de tand des tijds te doorstaan en sloten zich in de zestiende eeuw aan bij het protestantisme. In navolging van de Waldenzen werden in de tweede helft van de twaalfde eeuw vele nieuwe armoedebewegingen opgericht. Om een overvloed aan armoedebewegingen te voorkomen besloot paus Innocentius III (1160 of 1161-1216) in het jaar 1209 de bedelorde van de Franciscanen te aanvaarden. Waarna hij in 1214 ook de bedelorde der Dominicanen aanvaarde.

Inquisitie

Om te voorkomen dat de Franciscanen en Dominicanen te veel hun eigen gang gingen werd er op het Vierde Lateraans Concilie bepaald dat zij, en alle nog op te richten kloosterordes, zich aan de (klooster)Regel van Augustinus moesten houden. Om de kloosterordes nog verder aan de kerk te binden gaf paus Gregorius IX (circa 1170-1241) de Dominicanen in 1232 de opdracht om de taak van de Inquisitie op zich te nemen. Door het verstrekken van deze opdracht bevestigde én installeerde paus Gregorius IX de Inquisitie officieel. Vijf jaar later besloot paus Gregorius IX om ook de Franciscanen met de taak van de Inquisitie te belasten, waarna de Inquisitie een grote rol speelde bij de vervolging van de Katharen. Een vervolging die begon in 1209 en ten einde kwam in 1329, toen de Katharen volledig waren verdwenen.

Het begin van de late middeleeuwen

De late middeleeuwen stond in het teken van het verplaatsen van de pauselijke zetel van Rome naar de Franse plaats Avignon en het Westers Schisma.

Het Babylonische ballingschap der pausen

In 1309 luidde de Franse paus Clemens V (circa 1264-1314) het 'Babylonische ballingschap der pausen' in, toen hij – op aandringen van de toenmalige Franse koning – de pauselijke zetel verplaatste van Rome naar Avignon. Aan dit vrijwillige 'ballingschap' kwam 67 jaar later pas een einde toen paus Gregorius XI (circa 1330-1378) zijn zetel weer terug verhuisde naar Rome, maar na zijn overlijden bleek er verdeeldheid te zijn ontstaan in het college van kardinalen. Een deel van hen wilde dat de nieuwe paus zou zetelen in Avignon, het andere deel van de kardinalen wilde dat de nieuwe paus zou zetelen in Rome. De inwoners van Rome kwamen massaal in opstand toen ze hoorden dat de nieuwe paus mogelijk weer zou zetelen in Avignon en het college van kardinalen besloot hierop om de vriendelijke en inschikkelijke Italiaan Bartolomeo Prignano (circa 1318-1389) te benoemen tot paus Urbanus VI. Helaas bleek al snel dat paus Urbanus VI lang niet zo vriendelijk en inschikkelijk was, als de kardinalen hadden gedacht.

Het Westers Schisma

Toen paus Urbanus VI zich ontpopte tot een ware tiran besloot een deel van het kardinaalcollege zijn benoeming aan te vechten. De – met name – Franse kardinalen voerden hierbij aan dat ze door het Romeinse volk onder druk waren gezet en benoemden in 1378 zelfs een tegenpaus; Clemens VII (1342-1394). Deze situatie – het Westers Schisma genoemd – zou negenendertig jaar lang blijven voortduren en beide pausen deden in deze periode niets anders dan elkaars besluiten nietig verklaren en elkaars volgelingen excommuniceren. Voor de westerse kerk was dit een zwarte bladzijde in haar geschiedenis en velen waren dan ook van mening dat er snel een einde aan het Schisma moest komen. Tijdens het concilie van Pisa in 1409 besloten de kardinalen om beide pausen – paus Gregorius XII (1325-1417), die zetelde in Rome en (tegen)paus Benedictus XIII (circa 1327-1423), die zetelde in Avignon – af te zetten en kozen gezamenlijk Alexander V (1340-1410) die zetel koos in Bologna, tot nieuwe paus. Helaas weigerden beide afgezette pausen om af te treden, waardoor er nu drie pausen waren in plaats van twee.

Het concilie van Konstanz

Toen paus Alexander V overleed en een deel van het kardinaalcollege besloot Johannes XXIII (circa 1370-1419) tot zijn opvolger te benoemen, was de situatie niet langer houdbaar meer. De toenmalige koning van Duitsland – en later keizer van het Heilige Roomse Rijk –, Sigismund (1368-1437) besloot hierop het concilie van Konstanz te organiseren, met als doel één paus te benoemen die voor alle partijen acceptabel was. Alleen paus Johannes XXIII was bij het concilie aanwezig, maar hij besloot de vergadering vroegtijdig te verlaten in de hoop dat het concilie ontbonden zou worden. Koning Sigismund wist de aanwezige kardinalen er echter van te overtuigen dat er geen paus aanwezig hoefde te zijn om kerkelijke beslissingen te kunnen nemen en men besloot Martinus V (1368-1431) tot nieuwe paus te benoemen. Paus Johannes XXIII werd vervolgens tijdens zijn vlucht ingehaald en gevangen genomen, de hoogbejaarde paus Gregorius XII besloot zijn ambt alsnog vrijwillig neer te leggen, waardoor de positie van (tegen)paus Benedictus XIII simpelweg niet langer meer houdbaar was.

Het einde van de late middeleeuwen

Nadat de pauselijke zetel weer definitief was terug gekeerd naar Rome, kwam de kerkelijke macht al snel in handen van diverse machtige Italiaanse families. Dit maakte dat de kritiek op de kerk tegen het einde van de late middeleeuwen weer flink toenam.

Critici van de Kerk

De terugkeer van de paus naar Rome, maakte dat diverse Italiaanse families met elkaar de strijd aangingen om de hoogste kerkelijke ambten te bemachtigen. Omdat deze strijd nepotisme (vriendjespolitiek), corruptie en simonie in de hand werkte, groeiden de onvrede onder de volgelingen van de kerk. Eén van de eersten die het aandurfden om openlijk kritiek te uiten op de kerk was de Engelse John Wycliff (1330-1384). Hij was niet alleen van mening dat de kerk geen aardse bezittingen mocht hebben, hij beweerde ook nog eens dat gelovigen geen tussenkomst van een priester nodig hadden om hun geloof te belijden. Ze konden namelijk ook de Bijbel als richtlijn gebruiken. De Boheemse Johannes Hus (circa 1370-1415) werd sterk beïnvloed door John Wycliff en ging nog een stap verder door de te beweren dat Jezus Christus het hoofd was van de kerk en niet de paus. Jan Hus werd voor deze uitspraak veroordeeld tot de brandstapel. De Florentijnse boeteprediker Girolamo Savonarola (1452 - 1498) had het niet zo zeer op de kerk gemunt, maar meer op de machtige Italiaanse familie Medici. Verder wist hij de aandacht te trekken door boeken te verbranden en kunstwerken te vernietigen. Als laatste kwam ook de Rotterdamse Desiderius Erasmus (1466, 1467 of 1469 - 1536) in opstand. Hij was een aanhanger van de humanistische beweging en stond aan de basis van de tolerantiegedachte. Met name in zijn boek 'Lof der Zotheid' was hij zeer kritisch over de praktijken van de kerk, maar hij bleef de katholieke kerk wel trouw toen de reformatie doorbrak.

De strijd tussen christendom en islam

Toen de Turken in 1453 het Byzantijnse Rijk wisten te veroveren besloten ze de inwoners van het Rijk godsdienstvrijheid toe te staan. Hetzelfde deden de ze in de landen Bosnië, Kroatië en Hongarije die ze in de jaren (respectievelijk)1463 en 1526 veroverden. De kerk was echter minder ruimdenkend, wat ook bleek uit de Reconquista die ze in Spanje voerde tegen de andersgelovigen. De Reconquista kwam echter aan het einde van de vijftiende eeuw tot een einde toen de Spaanse stad Granada, het laatste bolwerk van de islamitische Moren, werd ingenomen door de Kroon van Castilië; een unie tussen de koninkrijken León en Castilië. Na het vertrek van de Moren besloot de kerk zowel de moslims, als de joden, die in Spanje woonachtig waren te vervolgen als ketters en beide groepen gelovigen werden gedwongen om te emigreren naar landen als Marokko en verder.