Wortels en essentie van de liberale theologie

Niet zelden wordt de liberale theologie in één adem genoemd met vrijzinnigheid. Liberalisme omhelst echter niet zozeer het loslaten van geloofsstandpunten, maar veeleer het omarmen van de vooruitgang sinds de Verlichting. Liberaal gelovigen menen dat nieuwe tijden vragen om nieuwe antwoorden. Zij doen pogingen om de moderne wereldvisie een plaats te geven in de doordenking van het Christelijk geloof. Na de Verlichting in de 18e eeuw braken er moderne tijden aan. De nadruk kwam te liggen op morele opvoeding en op de menselijke rede. Verlichtingsdenkers als essayist Alexander Pope en de Duitse filosoof Immanuël Kant (1724-1804) moedigden de mens aan zelf te denken, en in navolging daarvan op zoek te gaan naar menselijke waarden. Kant postuleerde een natuurlijke religie, waarbij de mens zelf basis vormde van de morele wet. Hiermee kwam hij tegemoet aan een belangrijke behoefte die het gevolg was van de Verlichting.

De filosoof Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831) zag God als een allesomvattende Wereldgeest, die ten grondslag lag aan alle geschiedenis en gebeurtenissen op het wereldtoneel. Kant bracht een dogma-loze religie, en Hegel kende God een immanente plaats in de wereld toe. Het waren filosofische concepten die aan elk conflict met de moderne wetenschap een eind trachtten te maken. Niettemin boden ze de mens morele handvatten. De orthodoxe protestanten in de 19e eeuw echter, konden zich minder vinden in deze invloed van de moderniteit. Volgens hen gingen er teveel aloude geloofswaarheden op de helling. Op dat moment kwam Friedrich Schleiermacher echter ten tonele.

Friedrich Schleiermacher

Friedrich Daniel Ernst Schleiermacher (Pruisen 1768-Berlin 1834) was een invloedrijk theoloog. Hij stamde uit een piëtistisch nest - dat wil zeggen dat de nadruk lag op het hart en op de geloofservaring - en had regelmatig hoogoplopende discussies met zijn vader. Schleiermacher zou een belangrijk grondlegger worden van de liberale theologie. In zijn boek On Religion: Addresses in Response to Its Cultured Critics, legt hij uit dat de essentie van religie niet ligt in Godsbewijzen, dogma's, rituelen of formaliteiten. Volgens Schleiermacher is de kern van religie het ultieme Gefühl dat men deel uitmaakt van iets groters en hogers. (Het Duitse woord Gefühl omhelst meer dan een gevoel, het duidt op een diep innerlijk bewustzijn). Deze ervaring, meende Schleiermacher, vormt onderdeel van het menszijn en van het menselijk bestaan.

Hiermee wist Schleiermacher de Romantiek en de Verlichting met elkaar te verbinden, en kwam hij tegemoet aan de roep om een spiritualiteit die zich afspeelde binnenin de mens zelf. Hij bood een alternatief voor de vage religie die door Kant en Hegel werd gepropageerd. Niettemin wist hij toch in harmonie te blijven met het rationalisme en de moderne wetenschap. Religieuze ervaring was belangrijk voor Schleiermacher. De Bijbel in zijn optiek, was niet zozeer een gezaghebbend boek met een onbetwistbare autoriteit, maar het verslag van vele religieuze ervaringen van mensen die ons voorgingen. Ook zag hij Jezus niet als een verlosser met twee naturen (mens-God) maar als een mens met een uitzonderlijk Godsbewustzijn. Zijn redding zou erin bestaan, dat Jezus de mensen inwijdt in dit Godsbewustzijn. Dit bracht veel christenen tot het verweer dat Schleiermacher met zijn geloofsleer aanstuurde op subjectiviteit. Objectieve en historische Bijbelse openbaringen, zo meenden zij, had bij Schleiermacher al te zeer plaatsgemaakt voor reflectie en ervaring.

Albert Ritschl

Een andere belangrijke naam in de klassieke liberale Protestantse theologie is die van Albert Ritschl (1822-1889). De invloed van deze Duitse theoloog was groot. Zo groot zelfs, dat zijn ideeën de naam 'het Ritschelianisme’ kregen. Ritschl probeerde een antwoord te vinden op het spanningsveld tussen wetenschap en religie. Zijn uitgangspunt was dat de natuur van religie geheel anders is dan die van wetenschap. Ze spelen ieder een geheel eigen ‘taalspel’. Een voorbeeld daarvan is de uitspraak ‘God is liefde’. Dit zou volgens Ritschl niet hetzelfde moeten worden opgevat als ‘de wereld is rond’. Bij de uitspraak dat God liefde is, gaat het namelijk om een geloofsaanname of een ervaring. Hebben we het echter over de vorm van de aardbol, dan gaat het over een empirische waarheid.
Hieruit trok Ritschl de conclusie dat de werkelijke essentie van het christendom volledig compatibel is met de moderne wetenschap. Dat wil zeggen: mits men hun verschillende domeinen respecteert. Theologie spreekt de taal van morele waarden en geloofsstandpunten; de moderne wetenschap bedient zich van de taal van de empirie. Ritschl zag het Koninkrijk van God als de ultieme essentie van het Christendom. Dit moest niet zozeer worden gezien als hemelse zaligheid, maar in eerste instantie als een aardse staat van alles overstijgende eenheid en liefde. En hoewel hij weinig ophad met de christelijke dogma's van zondeval en drie-eenheid, zag Schleiermacher Jezus Christus als de belichaming van Gods Koninkrijk.

Invloeden

De invloeden van Schleiermacher en Ritschl bedeelden geloof en wetenschap gescheiden plaatsen toe, en gaven een meer spirituele en metafysische kleur aan religie. Aan de ene kant werd het christendom hierdoor gesubjectiveerd, aan de andere kant brachten zij gestolde orthodoxie in beweging door een steen in de vijver te werpen. Hierdoor zwengelden deze denkers de discussie aan rondom geloof en wetenschap, en wisten zij velen te inspireren. Ook vandaag leeft het liberale protestantisme nog altijd voort, en zoeken velen naar een harmonieuze verbintenis tussen religieuze tradities en moderne tijden.

De drie grote lijnen van het liberale protestantisme zijn:

• De immanentie van God → Liberaal theologen menen dat God niet - zoals de theoloog Karl Barth het stelde - de ‘Gans Andere’ is, tegengesteld aan deze wereld, maar een allesomvattende en alles doordringende Kracht. Alles in de natuur is doordrongen van God, en niets gebeurt los van Hem.
• De moralisering van dogma → Volgens liberaal theologen gaat de bijbel niet over doctrines of de juiste kerkleer, maar over menselijke moraal en ethiek.
• De universele redding van de mensheid → Zonde en oordeel worden niet beschouwd als inherent aan het mens-zijn sinds Adam en Eva, maar als verkeerde keuzes. Iemand die zondigt wordt niet zozeer door God veroordeeld, maar veroordeelt zichzelf.