Conflicten begrijpen en oplossen

Als er moeilijkheden dreigen, wordt er over het algemeen een beroep op u gedaan om een of twee rollen te spelen. Ofwel bent u zelf degene die in de moeilijkheden geraakt is ofwel bevindt u zich in een situatie waarin u anderen moet helpen bij hun moeilijkheden. De zaken liggen iets gecompliceerder wanneer een crisis of een conflict optreedt binnen uw relatie of binnen uw gezin. Maar ook dan is het mogelijk te kijken welke rol u daar eigenlijk in speelt. De informatie die in dit artikel gegeven wordt, is vooral bedoeld om u te helpen met conflicten om te gaan en mogelijk naar een oplossing te zoeken.

Uw eigen gevoel

Als u degene bent die de moeilijkheden heeft, probeer dan even uw eigen gevoelens daarover buiten spel te zetten. Het is opvallend hoeveel tijd en moeite in zo'n situatie vaak wordt verspild aan vragen als: waarom gebeurt mij dit nu weer of wat zullen de anderen wel denken of hoe kunnen ze me dit aandoen?

Als iemand uw hulp nodig heeft, heeft het net zo goed weinig zin lang stil te staan bij dat soort gevoelens of na te denken over de manier waarover de problemen van anderen uw eigen leven beïnvloeden. Het gaat erom de conflicten op te lossen en niet om eromheen te draaien of om elkaar de schuld te geven.

Angst overdragen

Als er problemen ontstaan, probeer dan nooit, welke van de twee rollen u ook speelt, onrust uit te stralen. Als u van streek bent, deelt zich dit aan anderen mee en die anderen reageren daar vaak negatief op. Probeer rustig te blijven, ook al voelt u zich niet rustig. Als u eigen emoties en angsten er nog bij komen, kunt u ervan verzekerd zijn dat de crisis nog ernstiger wordt.
Herhaal steeds bij uzelf: ‘Wat is nu eigenlijk het probleem?’ en blijf rustig. Bedenk dat net zo goed als anderen uw onrust kunnen overnemen, ze ook uw rust kunnen overnemen.

Gebruik uw intuïtie

Als u probeert hulp te bieden in de moeilijkheden van anderen of als u betrokken bent bij een crisis die u in geen enkel opzicht heeft helpen creëren. Zoiets kan bijvoorbeeld het geval zijn wanneer het om moeilijkheden gaat die uw kinderen hebben. Bedenk dan dat uw intuïtie altijd een waardevolle informatiebron is. Intuïtie wordt heel vaak beschouwd als iets magisch, maar het is waarschijnlijk niets meer dan de interpretatie die u onbewust maakt van een situatie en die gebaseerd is op ervaring.

Als het gaat om problemen waarbij u de hoofdpersoon bent, is het ook van belang uw intuïtie te volgen, ondanks de kritiek van anderen dat u te veel afgaat op uw gevoel. Misschien handelt u in uw eigen ogen niet eens altijd zo logisch, maar als uw gevoel maar sterk genoeg is, volg het dan.

Wat gedaan zou moeten worden

Denk tijdens een crisis niet aan wat u zou moeten doen om andere mensen te behagen of om u te conformeren aan hetgeen de maatschappij van u verwacht. Maar al te vaak zijn we bang voor wat anderen van ons kunnen denken en nemen dan tenslotte een besluit waarmee we die anderen tevreden willen stellen en dat eigenlijk geen enkele oplossing biedt voor het probleem.

Als iemand moeilijkheden heeft, is het belangrijk om te bedenken dat moeilijkheden pijn veroorzaken en dat het vooral deze pijn is waaraan iets moet worden gedaan.

Het verkrijgen van een waardevol inzicht

Als u iemand bent die anderen helpt moeilijkheden op te lossen, probeert u dan altijd in te denken in de plaats van die ander. Hierdoor krijgt u niet alleen een zeker inzicht in de manier waarop de crisis is ontstaan, maar het helpt u ook op weg bij het zoeken naar een oplossing. Hetzelfde geldt wanneer u zelf degene bent die in moeilijkheden is geraakt.

Neem bijvoorbeeld het kind dat van huis is weggelopen. Als u heeft ontdekt waar het kind uithangt, heeft het weinig zin er boos heen te rennen en daar vreselijke drukte te gaan maken. Beheers u, hoe moeilijk het ook is en overlaad het kind niet met vragen als: ‘Hoe kon je ons dit aandoen’ of ‘Weet je wel wat een narigheid je hebt veroorzaakt’ of ‘Wat zullen de buren wel zeggen van al die toestanden.’ Zulke dingen zijn misschien belangrijk voor u, maar beslist niet voor het kind. Integendeel, dit soort vragen maakt de kloof nog breder en het kind zal des te minder bereid zijn om te zeggen waarom het is weggelopen.

Omgaan met rancune

Als u zelf in moeilijkheden bent geraakt door dingen die anderen hebben gedaan, probeer dan niet zo iemand te ‘straffen’. Het is heel menselijk om alle frustratie, rancune en spanning op iemand los te laten die, volgens uw oordeel, verantwoordelijk gesteld kan worden voor het probleem. Op die manier wordt het kind dat van huis is weggelopen, of de partner die wegging, bij terugkomst heel boos. Hoewel het alleen maar positief is dat iemand toch weer thuiskomt, wordt hij allesbehalve hartelijk ontvangen. Probeer u eens voor te stellen hoe u zich in dergelijke omstandigheden zou voelen en onthoud dat verwijten over en weer niets oplossen. Probeer wat verder te kijken en zoek naar oplossingen die de wrokgevoelens van alle partijen kunnen verminderen.

Omdat we nu eenmaal graag ons eigen leven op zoveel mogelijk manieren zelf willen bepalen, zijn we heel erg gekant tegen mensen en situaties die dat leefpatroon willen verstoren. Zeker indien ze ons voor problemen stellen die wij dan weer op moeten lossen. Een vergelijkbare houding kunnen we hebben tegenover iemand die ziek is, omdat het ziek zijn ons nu eenmaal niet goed uitkomt. En ook hier weer is zelfbeheersing een bijzonder nuttig hulpmiddel om met de problemen klaar te komen.

Praten en luisteren

Wat uw rol ook is in een crisis, het loont altijd de moeite om de situatie eens te bespreken met een neutrale derde. Maar dan moet u ook bereid zijn naar de raad van anderen te luisteren en bereid zijn te begrijpen wat ze u precies vertellen en waarom. Ook al zijn hun meningen geheel in strijd met wat u als uw eigen belang ziet.

Vader of moeder of de partner of een goede vriend of vriendin, zijn soms juist degenen die bereid zijn naar uw problemen te luisteren, maar het is vaak beter om daarvoor een buitenstaander te nemen. Iemand die geen enkel belang heeft bij het conflict.

Als anderen u raad geven, is het van belang om zelf uit te maken of die raad u helpen kan. Als het om relatieproblemen en andere problemen gaat, weet meestal iedereen daar wel een woordje over mee te spreken. We worden overspoeld met raadgevingen omdat iedereen meent ons met zijn eigen ervaringen te kunnen helpen. Het is echter beslist nodig zelf uit te maken of de raadgevers ook werkelijk uw belang voor ogen hebben.

Vraag u in een dergelijke situatie altijd af of degene die u raad geeft u werkelijk wel zo goed op de hoogte is. Waarom zegt hij u dit eigenlijk? Zijn de argumenten werkelijk doordacht? Zijn de dingen die de ander heeft meegemaakt en op grond waarvan hij u raad geeft, werkelijk vergelijkbaar met de problemen waar u zelf inzit? Kunt u ook werkelijk vertrouwen op de mening en de raad van zo iemand?

Hulpverleners

Wanneer u hulp van buiten zoekt in een crisissituatie, hetzij voor uzelf hetzij voor iemand anders, kunt u deze het beste eerst bij uw huisarts zoeken, althans als u met hem een goede relatie heeft. Hij dient u verder te kunnen helpen of u instellingen of adressen te kunnen verschaffen waar u verder hulp kunt vinden. Ook kan hij u doorverwijzen naar een psycholoog of psychiater.

Welke deskundige is echt goed?

Wanneer u advies krijgt van familie, vrienden of buren, ligt het voor de hand dat u deze adviezen kritisch bekijkt. Maar hetzelfde kan gezegd worden over het advies van een deskundige, een psychiater, een psycholoog, een maatschappelijk werker of een psychotherapeut. Hebben zij ervaring met gevallen als het uwe? Begrijpen en doorzien zij echt de situatie waarin u verkeert? Doet hun advies een beetje theoretisch aan. Alsof zij ook maar uit een boek citeren. Of is hun advies werkelijk gebaseerd op ervaring en inzicht?

Als het advies inderdaad niet lijkt te passen in uw situatie en als u het gevoel heeft dat een en ander weinig van doen heeft met uw eigen gevoelens, vraag u dan eens af hoe dat komt. Het zou kunnen zijn dat de deskundige in zijn advies geen rekening heeft gehouden met een aantal belangrijke zaken die voor u wel bepalend zijn bij uw beslissingen. Deskundigen weten ook niet alles, maar hun advies moet natuurlijk niet genegeerd worden, alleen maar omdat het niet overeenkomt met wat u zelf in gedachten had.
Wanneer we een intieme en naar het schijnt langdurige relatie aangaan met een ander, kunnen we nooit van tevoren weten hoe die relatie zich zal ontwikkelen. Ook al is geen enkele relatie volmaakt, er moet toch genoeg ‘bindmiddel’ inzitten om de partners bij elkaar te houden oftewel, er moeten voor beide partners genoeg bevredigende elementen in de relatie zitten om het voor hen allebei de moeite waard te maken.

Moet ik de relatie voortzetten?

Het feit alleen al dat u zich dit afvraagt, betekent dat uw relatie op een aantal punten toch niet echt bevredigend is of misschien dat uw verwachtingen te hoog zijn. Het eerste dat u kunt doen om hier het antwoord op te vinden, is een lijst te maken van de pro’s en de contra’s. Zowel van het in stand houden als van het verbreken van de relatie. Als u dat alles eens op een rijtje zet, krijgt u meer inzicht in de redenen die voor u tot nu toe belangrijk waren om de relatie in stand te houden. Overweeg alle aspecten nog eens grondig en wees daarbij heel eerlijk tegen uzelf. Het is geen schande om een relatie in stand te houden omdat u economisch afhankelijk bent van die ander, of afhankelijk omdat u ziek bent of misschien een drankprobleem heeft of misschien ook wel omdat u zich zorgen maakt over de reactie van uw familie en vrienden wanneer u de relatie zou willen verbreken. Welke gronden u ook heeft, het is belangrijk dat u ze erkent en zo een eerlijk beeld krijgt van de situatie.

De volgende stap is dat u alle pro’s en contra’s op de lijst naar hun waarde gaan beoordelen. En weer gaat het daarbij alleen maar om wat u zelf belangrijk vindt en niet of enig pro en contra in de ogen van andere mensen misschien niet telt. We zijn nu eenmaal allemaal heel verschillend en dus zal de beoordeling voor een ieder anders uitpakken.

Bij veel mensen, speciaal degenen die al eerder getrouwd zijn geweest, speelt de angst een grote rol dat een tweede relatie opnieuw zal kunnen mislukken en dat kan dan van invloed zijn op de beslissing of men de huidige verhouding al dan niet wil verbreken.
Bedenk echter wel dat de vrees de partner te kwetsen niet direct de beste reden is om een relatie te laten voortduren, die eigenlijk weinig bevrediging schenkt.

Hoe kan ik mijn relatie verbeteren

Terwijl ze proberen hun relatie te verbeteren, laten veel mensen iets heel voor de hand liggends na. Ze gaan niet op zoek naar wat er nu eigenlijk mis is. De partners hebben wel kritiek op elkaar: ‘Hij heeft altijd wat op me aan te merken als anderen erbij zijn,’ of: ‘Zij treitert mij gewoon.’ Dit zijn echter alleen maar symptomen van de ‘ziekte’; niet de oorzaak ervan. Als uw partner u bekritiseert waar anderen bij zijn, zou dat bijvoorbeeld zijn oorsprong kunnen hebben in het feit dat hij of zij zich bedreigd voelt door de manier waarop u zich in gezelschap gedraagt.

Een andere reden waarom men er soms voor terugschrikt de problemen aan te pakken, is dat de meeste dingen die er nu tussen de partner plaatsvinden of de dingen die ze nu tegen elkaar zeggen, een lange voorgeschiedenis hebben en hun oorsprong vinden in dingen die er vroeger tussen hen gedaan of gezegd zijn. Het heeft dan geen enkele zin zich op die irritatie van nu vast te bijten in de hoop het probleem op te sporen. Probeer liever terug te gaan in het verleden en de gebeurtenissen en handelingen te overdenken (ook de dingen die werden nagelaten) en er zo achter te komen waarom u en uw partner reageren zoals u doet.

Wat denkt mijn partner eigenlijk?

Heel veel mensen hebben de neiging te raden, te voorspellen of gewoon alvast te zeggen wat hun partner denkt. Dit is tegenover die ander natuurlijk heel onredelijk, omdat men nooit in staat is de wereld te zien door de ogen van een ander. Nog belangrijker is dat een mens ook nooit in staat is zichzelf te zien zoals de partner hem ziet.

De beste manier om dit probleem aan te pakken, is de ander voor te stellen over de relatie te praten op een manier die zinvol is en niet gebaseerd is op wederzijdse beschuldigingen. Als dat echter niet lukt, schuif dan niet de schuld op de partner. Als het u niet lukt tot een goed gesprek te komen met de ander, mankeert er wellicht iets aan de manier waarop u een en ander benadert.

Als u al eens op een bepaalde manier hebt proberen te praten met uw partner, probeer het dan niet steeds weer op dezelfde manier, in de ijdele hoop dat u misschien ooit nog wel eens tot een gesprek zult kunnen komen, zoals u zich dat had voorgesteld. Verander liever van techniek.

Wat wel heel belangrijk is; geef uw partner altijd de kans om te zeggen wat hij wil. Hij/zij is misschien altijd erg terughoudend geweest over bepaalde dingen, uit angst voor uw reacties.

Hoe kan ik op een effectieve manier over de problemen praten?

Velen voeren een gesprek alsof het een debat is dat ze moeten winnen. Er worden veel punten gescoord en geen van beide partijen wil ongelijk toegeven. Maar als u wilt kijken wat er is misgegaan in uw relatie, is het van het grootste belang dat u zich bedenkt dat het er niet om gaat wie gelijk heeft.

Als u er zelf voor zorgt dat u niet afdaalt tot het niveau van aanvallen en verdedigen, zal uw partner ook minder geneigd zijn op die manier te reageren. Doe concessies en erken de waarde van de argumenten van de ander, ook al is de waarheid soms pijnlijk om te horen. Zorg er ook voor dat het gesprek niet alleen uit monologen bestaat, maar probeer uw gevoelens van bezorgdheid aan elkaar mee te delen.

Wat zijn onze verwachtingen?

In onze tijd waarin ons voortdurend het beeld van de ideale relatie wordt voorgeschoteld op de televisie, in de bioscoop, in het theater en ook in boeken, is het moeilijk om realistisch te blijven. Als we vinden dat we recht hebben op een volmaakte relatie en dat we ook niets minder willen verwachten, zullen we hoe dan ook teleurgesteld worden. Als we accepteren dat het leven geen sprookje is, wordt het tijd te gaan kijken in hoeverre we de kloof tussen verwachting en realiteit kunnen accepteren.

Hoewel we dan misschien teleurgesteld zijn, is het toch geen reden waarom we niet zouden proberen een en ander te verbeteren. Als verbetering mogelijk is, wordt de keuze tussen de dingen maar voor lief nemen of een verandering tot stand brengen, tenminste reëel.

Is het mijn schuld?

Uzelf of een ander de schuld geven is niet een constructieve manier waarop we problemen kunnen oplossen. Het is zinvoller u af te vragen: Is er misschien iets dat ik doe, dat een aantal van de moeilijkheden in deze relatie teweegbrengt? Als het antwoord ‘ja’ is, is de volgende vraag: Hoe kan ik dat veranderen? En dat u daarover enige duidelijkheid hebt gekregen, doe er dan iets aan.
Misschien echter bent u geconfronteerd met een situatie waarin uw partner zo egoïstisch, zo op zichzelf gericht, onnadenkend of zelfs gewelddadig is geweest, dat het eigenlijk niet mogelijk is uw eigen gedrag te veranderen. In dat geval kunt u zich afvragen: Wil of kan mijn partner veranderen? Als het antwoord daarop ‘nee’ is, staat u voor de keus u erbij neer te leggen of niet.

Hoe belangrijk zijn seks, genegenheid, plezier en intellectuele prikkels in een relatie?

Geen van bovengenoemde zaken is essentieel voor een relatie en het zijn allemaal maar relatieve begrippen. De problemen komen pas wanneer een van de partners zegt een of meer van deze dingen te missen. Het ligt voor ieder paar verschillend hoe het, ten aanzien van deze begrippen, de relatie invult. Maar helaas is het zo dat het huwelijk een contract is waarvan de voorwaarden vaak pas na de ondertekening worden besproken. Dat betekent echter niet dat u niet alsnog wijzigingen kunt aanbrengen.

Heb ik een therapeut nodig?

Het heeft enkele duidelijke voordelen wanneer u bij relatieproblemen de hulp inroept van een deskundige, in plaats van te proberen er zelf uit te komen. Een van die voordelen is dat zo’n deskundige een geheel nieuw licht op de zaak kan werpen en een ander is dat de partners nu de mogelijkheid hebben om hun frustraties te uiten in een neutrale situatie.
U kunt terecht bij een bureau voor levens- en gezinsvragen of bij een particuliere therapeut.

Zijn homoseksuele relaties anders?

Relaties tussen levenspartners zijn altijd op dezelfde principes gebaseerd en zijn het gevolg van dezelfde wisselwerking. Relatietherapeuten zullen dan ook over het algemeen geen onderscheid maken tussen homo- en heteroseksuele relaties.

En de kinderen?

Kinderen zijn opmerkelijk flexibel en veel therapeuten hebben al geconstateerd dat het nadeel voor het kind even groot is, of zijn ruziënde ouders nu uit elkaar gaan of niet. Als er al iets te bewijzen is, dan zou het kunnen zijn dat kinderen beter reageren op een scheiding dan op een situatie waar voortdurend ruzie is.
Het verlies van iemand die we lief hebben is een crisis die we allemaal vroeg of laat zullen meemaken. Woorden als verdriet en rouw zijn bijna altijd verbonden met de dood, maar we hebben natuurlijk ook verdriet en betreuren een verlies als we een baan verliezen, een huis, onze idealen, een dierbare bezitting, een bemind huisdier, een heel goede vriend of natuurlijk ook de partner. In al zulke gevallen moeten we ons zien aan te passen aan de nieuwe situaties, door middel van een rouwproces.

Je moet het zelf doen

Het verwerken van een verlies, en dan vooral door de dood van een geliefd persoon, is een opgave die nog het best lijkt te kunnen worden volbracht door mensen in culturen waar men zich houdt aan een strikt formeel en diepgaand rouwritueel. In de moderne Westerse cultuur wordt er min of meer van ons verwacht dat we ons blijven gedragen alsof er niets is gebeurd. Toch heeft onderzoek uitgewezen dat het rouwen een essentieel proces is om een verlies te kunnen verwerken.

Ook een periode van rouw kan wel degelijk een negatieve invloed hebben op de lichamelijke en geestelijke gezondheid, wanneer iemand niet de kans krijgt het rouwproces in zijn diverse stadia door te maken. Het komt ook voor dat iemand weer een grote terugval beleeft op het moment dat de rouwperiode verwerkt leek en dat gaat dan vaak gepaard met andere tekenen van klinische depressie. Dat is ook een teken dat iemand professionele psychologische hulp nodig heeft.

Verdriet is overigens niets om u voor te schamen. Het is niet kinderachtig en het is niet onwaardig. Natuurlijk zijn er altijd mensen in uw omgeving die u liever tijdens zo’n periode uit de weg gaan en soms is het zelfs nodig tegenover een aantal mensen de schijn op te houden om niet helemaal geïsoleerd te raken. Dat kan in sommige opzichten positief werken, omdat het ook voor degene die het verdriet doormaakt wel eens enige verlichting kan brengen wanneer hij zijn aandacht even op iets anders richt. En toch is het beslist niet zo dat u, als u een verlies heeft geleden, een rol zou moeten spelen alleen maar om het voor andere mensen wat gemakkelijker te maken.

Als u een rouwproces moet doormaken, heeft het geen zin u flinker voor te doen dan u bent. Het heeft geen enkele zin te forceren. Alles heeft gewoon zijn tijd nodig. Iedereen zal op zijn eigen manier een rouwproces doormaken en geconfronteerd worden met gedachten en gevoelens die nieuw voor hem zijn.

Wanneer iemand een geliefd persoon heeft verloren, dan zal het zeker een jaar duren, voordat het verlies enigermate is verwerkt. Voor die tijd heeft het geen enkele zin u af te vragen waarom u er nog steeds niet overheen bent.

Echtscheiding of traumatisch verlies

Het is heel natuurlijk om verdriet te hebben wanneer een huwelijk eindigt in een echtscheiding, wanneer u uw baan verliest of u een soortgelijk verlies te dragen krijgt. In een bepaald opzicht zijn dergelijke dingen soms nog moeilijker te verwerken dan de dood.

Gaat het om een echtscheiding, dan is de persoon die we verloren hebben nog steeds in leven, zodat er, verscholen achter alle andere gevoelens, toch nog ergens het idee bestaat dat de relatie altijd weer hervat zou kunnen worden. Daarom zijn heel veel mensen nog niet klaar voor een rouwproces vlak na een scheiding en duurt het heel lang voordat zij het verlies hebben geaccepteerd. Soms kan het jaren duren voordat iemand werkelijk het idee heeft geaccepteerd dat het huwelijk voorbij is en dat de partner echt niet meer terugkomt.

Wat hierbij vaak ook een voorname rol speelt, is dat de ene partner zich afgewezen voelt. Hoewel we soms het gevoel hebben dat wij iets meer hadden kunnen doen om iemand die nu dood is, gelukkig te maken, zijn het toch niet in de eerste plaats schuldgevoelens die optreden wanneer iemand van wie we houden, sterft.

Wanneer er iemand gestorven is, is het vooral de herinnering waaruit we troost kunnen putten. We kunnen dat heel concreet vorm geven door een mooie grafsteen te laten zetten of door een aantal persoonlijke eigendommen van de gestorvene te bewaren. In de geest richten we ook een monument op, doordat we geneigd zijn alleen de goede dingen te onthouden en de slechte eigenschappen van iemand te vergeten. Over het algemeen ligt dit bij echtscheiding heel anders, omdat daar de verbittering is over het uit elkaar gaan en omdat men zich zo scherp bewust is van de tekortkomingen van de ander.

Het verlies van een baan lijkt in heel veel opzichten op een echtscheiding. De gevoelens van machteloosheid, van afgewezen zijn en gefaald te hebben zijn geheel vergelijkbaar.

Iemand steunen in zijn verdriet

Er zijn verschillende manieren waarop u iemand kunt steunen die een rouwproces moet doormaken. Gebruik het volgende als richtlijn om met beleid te kunnen reageren.

• Laat de ander zelf uitmaken waaraan hij/zij behoefte heeft, een opbeurend of bemoedigend woord, meegevoel of opvrolijking. Bemoei u daar niet mee.
• Probeer het verdriet mee te voelen. Dan kan de ander ook voor zijn verdriet uitkomen en kunt u laten zien dat u ook iets geeft om degene om wie wordt gerouwd.
• Geef praktische hulp. In de eerste fases van de rouw, voor de begrafenis of in de weken daarna, is praktische hulp van groot belang. Na de dood van een geliefd persoon zijn mensen vaak niet in staat het gewone dagelijkse werk te doen.
• Bedenk dat bij iemand die een verlies heeft geleden, praktisch werk kan helpen de geest wat van het verdriet af te leiden. Dus wanneer zo iemand tekenen vertoont graag een bepaald werk te willen doen, laat hem dan zijn gang gaan.
• Wees er als iemand u nodig heeft. Rouwende mensen vinden het vaak heel fijn te weten dat er iemand is die hen kan steunen, ook al maken ze er geen gebruik van. U moet daar ook niet mee ophouden na de eerste dagen. Uw steun kan misschien nog maandenlang nodig zijn.
• Probeer gerust te stellen. Probeer iemand er heel geleidelijk aan van te overtuigen dat hij ooit over dit verlies heen komt, ook al houdt hij dit op dit moment absoluut niet voor mogelijk. Probeer iemand ook inzicht te laten krijgen in het rouwproces.
• Stimuleer iemand niet om middelen als antidepressiva of tranquillizers te gaan gebruiken. Het is beter als het verlies zonder hulp van deze middelen verwerkt kan worden. Slaaptabletten kunnen echter wel enig nut hebben, zij het dat ze slechts over een korte periode mogen worden ingenomen.
• Wees alert. Als u openstaat voor de gevoelens en de reactie van iemand die een verlies heeft geleden, zult u het vanzelf merken wanneer zo iemand zo ver is dat hij zich weer enigermate op iets anders kan gaan richten. Als dit tijdstip gekomen is, grijp die gelegenheid dan aan en benut haar zo goed mogelijk.