Wat heb je nodig voor voldoening en succes?

Welke persoonlijke eigenschappen en gedragingen zijn kenmerkend voor creatieve mensen die op zakelijk, wetenschappelijk of kunstzinnig terrein baanbrekende vernieuwingen hebben gebracht? Mihaly Csikszentmihalyi (bekend van zijn bestseller over 'flow') heeft daarin een aantal vaste patronen ontdekt. Denk bijvoorbeeld aan een balans van schijnbare tegenstellingen zoals speelsheid en discipline, of aan slimheid en naïviteit, of verbeeldingskracht en realiteitsbesef. Welke tips vergroten je gevoel van voldoening en kansen op creatief en zakelijk succes?

Onderzoek naar persoonlijke eigenschappen in relatie tot baanbrekende ontwikkelingen

In het kader van een uitgebreid wetenschappelijk onderzoek heeft Mihaly Csikszentmihalyi 91 interviews gehouden met succesvolle personen die op een vernieuwende manier de wetenschap, het bedrijfsleven of de kunstwereld vooruit hebben geholpen. Deze Amerikaanse professor psychologie van Hongaarse afkomst is een vooraanstaand onderzoeker op het gebied van creativiteit.

Paren van schijnbare tegenstellingen

Alle respondenten worden of werden op hun zakelijke, wetenschappelijke of creatieve terrein als vooraanstaand beschouwd. Uit die interviews komt telkens een bepaald beeld naar voren van de eigenschappen van creatieve mensen met zakelijk, wetenschappelijk of kunstzinnig succes. Opvallend is volgens Mihaly Csikszentmihalyi dat het telkens weer om dezelfde combinaties van paren van schijnbare tegenstellingen gaat. Onderstaand worden zijn inzichten op dit punt beknopt weergegeven en aangevuld met informatie uit enkele andere bronnen.

• Werk en rust
• Slimheid en naïviteit
• Speelsheid en discipline
• Verbeeldingskracht en realiteitsbesef
• Extraversie en introversie
• Bescheidenheid en trots
• Mannelijkheid en vrouwelijkheid
• Traditionalisme en grensverlegging
• Passie en objectiviteit
• Vreugde en leed

Werk en rust

Creatieve personen beschikken over veel fysieke energie. Ook na urenlang sterk geconcentreerd werken, stralen ze nog frisheid en enthousiasme uit. Dat geldt zelfs ook voor personen op leeftijd die in hun kinderjaren vaak met ziekte te kampen hadden.

Volgens Mihaly Csikszentmihalyi lijkt het erop dat de energie van deze mensen van binnenuit komt en meer te maken heeft met hun instelling dan met goede genen (ook al dacht Linus Pauling daar anders over).

Overigens zijn deze creatieve mensen niet aldoor aan het werk. Zij nemen geregeld pauzes en slapen veel. De besteding van hun energie laten ze niet afhangen van de kalender, de klok of van andere externe factoren. Creatieve personen houden de regie zelf in handen. Ze vinden de afwisseling van perioden van activiteit gevolgd door perioden van rust en bezinning erg belangrijk voor het succes van hun werk.

Slimheid en naïviteit

Creatieve personen zijn vaak tegelijkertijd slim en naïef.

Wat slimheid betreft: voor creatieve prestaties is uiteraard een zekere mate van intelligentie nodig, maar het intelligentiequotiënt van creatieve personen is zelden hoger dan 120. Volgens wetenschappelijk onderzoek kan een zeer hoog IQ namelijk averechts werken. Hoogintelligente mensen die zich zeer gemakkelijk kennis eigen maken, missen volgens Mihaly Csikszentmihalyi vaak de drang om dingen ter discussie te stellen of in twijfel te trekken en om de bestaande kennis te willen uitbreiden. Deze drang is nodig om vernieuwing te kunnen brengen.

Naïviteit vormde in de ogen van Goethe het belangrijkste kenmerk van een genie. Volgens Howard Gardner in zijn boek Creating Minds over zijn onderzoek naar belangrijke creatieve genieën van de 20e eeuw (van Einstein tot Picasso) kan een zekere mate van mentale en/of emotionele onvolwassenheid gepaard gaan met de diepste inzichten. Een bekend voorbeeld uit een vroegere periode eeuwen was Amadeus Mozart bij wie muzikale genialiteit samenging met infantiel gedrag.

Speelsheid en discipline

Het staat vast dat een speelse en explorerende benadering typerend is voor creatieve personen. Deze speelsheid gaat hand in hand met hardnekkigheid, vastberadenheid en volhouden (discipline).

Het realiseren van een prachtig nieuw en wild idee en het uit de weg ruimen van de onvermijdelijke obstakels, vereist veel hard werk. Dat is de paradox van speelsheid en discipline.

Verbeeldingskracht en realiteitsbesef

Creatieve mensen wisselen verbeeldingskracht en fantasie aan de ene kant af met een sterk besef van realiteit aan de andere kant. Deze eigenschappen zijn allebei nodig om bij het kijken naar de toekomst voeling te houden met het verleden. Immers, al het nieuwe dient zijn wortels te hebben in de bestaande realiteit.

De realiteit is voortdurend in beweging. Wat bijvoorbeeld een jaar of tien geleden in de financiële wereld als belangrijk werd gezien, is nu mogelijk achterhaald, omdat de wereld sindsdien sterk is veranderd. Daarom is het zaak om steeds de trends in het oog te houden en om vanuit verschillende perspectieven naar de dingen te kijken, omdat de opkomende werkelijkheid voortspruit uit het hier en nu.

Extraversie en introversie

Creatieve mensen hebben vaak tegengestelde neigingen op het vlak tussen extraversie en intraversie. Ze lijken beide eigenschappen tegelijkertijd in zich te verenigen.

Om zich te bekwamen in kunst of wetenschap dient een mens in zijn eentje in zijn studeer- of werkkamer te kunnen zijn. Maar hij dient ook met andere mensen en hun ideeën in contact te staan, want de dingen worden pas echt interessant door de informatie en feedback van andere mensen. Daarom wisselen creatieve personen het alleen-zijn en het in contact met anderen staan vaak af.

Bescheidenheid en trots

Creatieve mensen zijn vaak tegelijkertijd bescheiden en trots.

Vaak beseffen ze dat hun succes door de eerdere inspanningen van andere mensen mogelijk werd gemaakt. Daarnaast realiseren ze zich de dosis geluk die bij hun succes is komen kijken.

Bovendien hebben creatieve mensen doorgaans meer belangstelling voor hun nieuwe projecten dan voor hun eerdere prestaties. Terugkijken is voor hen eigenlijk alleen interessant om van hun fouten uit het verleden te leren.

Volgens Mihaly Csikszentmihalyi kan deze dualiteit ook worden gezien als een contrast tussen ambitie en altruïsme of tussen competitie en samenwerking. In zijn beleving zou bij veel creatieve mensen in de loop van het leven hun belangstelling zich verschuiven van op zichzelf gerichte doelen naar altruïstische doelen.

Mannelijkheid en vrouwelijkheid

In alle culturen worden mannen opgevoed om zogenaamd mannelijk gedrag te tonen en hun vrouwelijke kant te onderdrukken. Bij vrouwen gebeurt het tegenovergestelde.

Creatieve personen slagen er in zekere mate in om deze starre stereotypering te ontwijken.

Telkens weer komt uit onderzoeken naar voren dat creatieve meisjes dominanter en stoerder zijn dan andere meisjes en dat creatieve jongens gevoeliger en minder agressief zijn dan andere jongens.

Creatieve personen beschikken niet alleen over de sterke kanten van het eigen geslacht, maar ook van die van het andere geslacht.

Traditionalisme en grensverlegging

In het algemeen denkt men dat creatieve personen rebels en onafhankelijk zijn. Maar creativiteit wordt pas mogelijk wanneer men zich een vakgebied eigen heeft gemaakt. Hij dient in het belang van dat vakgebied te geloven om de regels ervan te leren en hij moet in zekere mate traditioneel denken. Daarom stelt een creatief persoon zich vaak aan de ene kant traditioneel en conservatief op, terwijl hij aan de andere kant rebels is en tegen heilige huisjes aan schopt.

Een traditionele opstelling resulteert niet in verandering op een bepaald gebied. En het voortdurend buiten beschouwing laten van wat tot dan toe als relevant werd beschouwd, leidt zelden tot een vernieuwing die als verbetering wordt aanvaard.

Anders doen dan wat wordt verwacht, alleen maar om het anders doen, werkt in de praktijk niet. Anders willen zijn is namelijk een negatief motief. En alleen positieve motieven kunnen tot creatieve resultaten leiden. Maar er is ook lef nodig om risico's te nemen en te breken met de veiligheid van de traditie om te kunnen komen tot vernieuwing.

Passie en objectiviteit

De meeste creatieve personen hebben zowel veel passie voor hun werk en kunnen er tegelijkertijd ook sterk objectief over zijn.

Het ligt voor de hand: wie de passie voor zijn werk mist, verliest al snel belangstelling voor een zware taak. En wie niet objectief over zijn werk kan zijn, zal moeite hebben zijn geloofwaardigheid te behouden.

Vreugde en leed

Tot slot stelt de openheid en gevoeligheid van een creatieve persoon hem bloot aan zowel het nodige leed, als aan veel vreugde.

Het in je eentje staan in de voorhoede van een vakgebied maakt iemand kwetsbaar. Het uitblinken in iets kan kritiek en laaghartige aanvallen oproepen. Verder kan het voor bijvoorbeeld een wetenschapper uitermate pijnlijk zijn als hij een theorie heeft ontwikkeld, maar er blijkt niemand in geïnteresseerd.

Creatieve mensen genieten van het proces van creatief bezig zijn, om dit proces zelf. Het is de arbeidsvreugde die ervoor zorgt dat de creatieve persoon volledig geconcentreerd kan werken.

Convergent en divergent denken

Volgens Mihaly Csikszentmihalyi blijkt telkens weer dat vernieuwers op een bepaald terrein zowel goed zijn in convergent als in divergent denken.

Convergent denken heeft betrekking op goed afgebakende rationele vraagstukken waarop slechts één of een beperkt aantal antwoorden mogelijk is. Sommige vraagstukken (bijvoorbeeld op het gebied van de wiskunde) lenen zich goed om met behulp van convergent denken te worden opgelost.

Divergent denken leidt tot een verscheidenheid aan oplossingen waarbij het niet altijd duidelijk is welke daarvan de beste oplossing is. Dit type denken houdt verband met het vermogen over te schakelen van de ene invalshoek naar de andere en eveneens met originaliteit bij de selectie van ongebruikelijke associaties van ideeën.

Jonge kinderen zijn vaak heel bedreven in divergent denken. Zo vroeg kleuteronderwijzeres Carrie Collin aan haar klas vierjarigen hoe je zonder de handen te gebruiken een stuk papier van de tafel kon verwijderen.
Ze noteerde onder meer de volgende oplossingen:

• gebruik bijvoorbeeld je voet, been, elleboog, oor, wang, haar, of kin;
• blaas het papier van de tafel af;
• wiebel met de tafel;
• til de tafel aan een kant op;
• druk van onderaf tegen de tafel;
• gebruik een pen.

Bij divergent denken passeren allerlei mogelijke oplossingen de revue, terwijl bij convergent denken na analyse van die mogelijkheden een keuze wordt gemaakt. Daarom vullen divergent en convergent denken elkaar aan bij het creatief oplossen van problemen.

Bij de meeste creativiteitstesten worden zowel het convergente al het divergente denken gemeten. Ook bij de meeste workshops ter vergroting van de creativiteit staan deze twee manieren van denken centraal. Op vernieuwing gerichte bedrijven en instellingen plegen het divergente denken te bevorderen. De resultaten daarvan zijn het beste als het management erin slaagt uit het grote aantal gegenereerde ideeën vooral de meest levensvatbare ideeën te selecteren en te implementeren.

Praktische toepassingen van de inzichten van Mihaly Csikszentmihalyi

Van de inzichten van Mihaly Csikszentmihalyi wordt vaak gebruik gemaakt bij bedrijfscursussen, workshops en trainingen. Het kan daarbij gaan om bijvoorbeeld trainingen in divergent denken, of creatief denken in het zakenleven, maar ook om cursussen en opleidingen op het gebied van persoonlijke effectiviteit of flow in je werk.

Meer over flow en creativiteit

Internationaal is Mihaly Csikszentmihalyi vooral bekend als de architect van 'flow' door de publicatie van zijn bestseller Flow: The Psychology of Optimal Experience (in een Nederlandse vertaling verschenen als Flow, psychologie van de optimale ervaring). Flow is een mentale toestand waarin iemand helemaal in een activiteit opgaat en daarbij sterke gevoelens van voldoening ervaart.

Een andere bestseller van Csikszentmihalyi Creativity: Flow and the Psychology of Discovery and Invention (in een Nederlandse vertaling verschenen als Creativiteit, over 'flow', schepping en ontdekking) bevat de gesystematiseerde resultaten van de uitgebreide vraaggesprekken die in het kader van een wetenschappelijk onderzoek naar creativiteit zijn gehouden. Het voorliggende artikel is gebaseerd op de resultaten van dat onderzoek.

Balans als noodzakelijke basis voor succes

Succesvolle creatieve mensen op zakelijk, wetenschappelijk of kunstzinnig terrein vertonen vaak paradoxale eigenschappen op de volgende gebieden: werk en rust; slimheid en naïviteit; speelsheid en discipline; verbeeldingskracht en realiteitsbesef; extraversie en intraversie; bescheidenheid en trots; mannelijkheid en vrouwelijkheid; traditionalisme en grensverlegging; passie en objectiviteit; vreugde en leed. Het vinden van een (dynamische) balans lijkt een kritische factor voor het bereiken van succes.

Lees verder

• Kiezen voor een studie of beroep met toekomstperspectief
• Telefonisch solliciteren met succes