Houvast in onzekere tijden: een spirituele visie

Werkeloosheid, scheidingen, rampen, terrorisme: het lijkt wel of er nooit zoveel onzekerheid om ons heen is geweest. Waar kun je nog écht zeker van zijn? Het antwoord kan je verrassen... Een quote van Nicolas Cage in de film Moonstruck, als zijn geliefde met haar saaie verloofde wil trouwen: ‘Op zeker spelen is het gevaarlijkste dat je kunt doen.’
Interessant. De algemene opinie is immers dat op zeker spelen wel zo slim is. Slogan uit een folder: ‘Postbank Schadeverzekeringen – Alle zekerheid die u zoekt. Moeiteloos. Zorgeloos.’ Ander voorbeeld. In een rijkemensenblad bood een kliniek aan je stamcellen op te slaan: dé ‘verzekering’ tegen enge ziektes, ongelukken of brand. En dan hebben we ook nog het leger succesgoeroes, relatieboekenschrijvers en beursbollebozen, die precies weten hoe je financieel of psychisch houvast krijgt én houdt…

Better the devil you know

Zekerheid spreekt aan. We willen graag geloven dat ‘vaste’ factoren in ons leven (baan, gezondheid, liefde) blijven bestaan. Want wat is in feite onzekerheid? Angst voor het veranderen van vertrouwde vormen. Een vreemd psychologisch mechanisme: zelfs als die vorm niet positief is, wil je hem houden. Zoals het Engelse spreekwoord zegt: better the devil you know. Ofwel: als er toch onheil moet zijn, dan maar bekend onheil. Met name in onzekere tijden zijn we minder geneigd tot verandering. Bewezen is dat je met die vervelende baan of slechte relatie kunt leven. Hoe dat met veranderingen zit, moet je maar zien.

Houvast in onzekere tijden

Gelukkig biedt het leven wel enig houvast. De kans is klein dat je baan, huwelijk én bezit allemaal tegelijk wegvallen. Daartegenover staat: zekerheid van buitenaf is wankele zekerheid. Ondanks je ‘levensverzekering’ ga je toch echt een keer dood, ondanks twintig trouwe dienstjaren kun je ontslagen worden, ondanks talloze ‘ik hou van jou’s’ kan je geliefde hem smeren.
De Amsterdamse personal coach Tineke Looman weet dat als geen ander: ‘Mensen komen bij mij omdat ze de weg terug willen zoeken naar zekerheden wanneer een situatie onzeker wordt. Zekerheid is tijdelijk. Zekerheid is ook te beïnvloeden. Het wordt gevoed door bevestiging. Je kunt jezelf dus ook onzeker (laten) maken. Een voorbeeld: een cliënt doet het goed en krijgt promotie. Hij wordt in zijn nieuwe baan aan hogere eisen onderworpen en krijgt geen bevestiging. Resultaat: verlies van zelfvertrouwen en onzeker gedrag. Of neem een getrouwd stel: altijd samen, in een duidelijke rol naar bruiloften en feesten. Na de scheiding mist zij die zekerheid en weet ze niet hoe ze alleen ergens binnen moet stappen. Onze zekerheid wordt nu eenmaal sterk beïnvloed door ons fundament: huis, werk, relatie, zelfvertrouwen. Als een of twee zekerheden tegelijk wegvallen, gaan mensen wankelen.’

Gesmolten zekerheden

Dat is dus wat er gebeurt. Een paar pijlers wankelen en onzekerheid is geboren. Dat verklaart ook een opmerkelijke maatschappelijke verandering, namelijk dat we niet alleen massaal onzekerder zijn geworden, maar dat ook weer openlijker tonen. Een jaar of wat geleden was zekerheid zoeken niet hip. Overal werd geroepen dat de wereld dankzij de internetrevolutie steeds rijker en veiliger zou worden, dat de bomen tot in de hemel groeiden en geen risico te gek was. Dat zelfvertrouwen werd gevoed door de resultaten: wat waaghalzen ook probeerden, het lukte! De innerlijke onzekerheid die bij mens-zijn hoort, raakte ondergesneeuwd in succesverhalen en bravoure. Maar toen kwamen de terroristische aanslagen, de grillige beurs, de massaontslagen… zelfs natuurrampen leken dichterbij te komen. Veel (al dan niet echte) zekerheden vielen weg. Overmoed smolt, zekerheid raakte opnieuw in trek. Reizen naar risicovolle landen, job- en relatiehoppen werden minder populair, spaarbanken, langlopende hypotheken en vaste banen daarentegen méér. We begonnen onszelf weer vragen te stellen: wat riskeer ik? Kan (ik) dit wel? Toen we van de eerste schrik bekomen waren, ging de ergste benauwdheid eraf. Maar realistischer zijn we gebleven.
Die veranderde tijdgeest heeft voordelen. Was je ooit een watje als je niet belegde, tien jaar in één baan zat of elk jaar op vakantie naar Zuid-Frankrijk ging, nu ligt dat genuanceerder. Wat meer toegeven aan die menselijke, ingebakken behoefte aan zekerheid mág weer.

Anders naar (on)zekerheden kijken

Veranderende tijden zijn een mooie gelegenheid om een nieuwe balans te zoeken. Want je bewust zijn van onzekerheden hoeft niet te betekenen: doorslaan in gevoelens van hulpeloosheid, machteloosheid en afhankelijkheid. De sleutel zit in informatie over je situatie. Onderzoekster Ellen Heuwen onderzocht bijvoorbeeld hoe je de psychische schade van ontslag beperkt. Daarbij bleek informatie een toverwoord: wie bijtijds en eerlijk geïnformeerd is over de mogelijkheid van ontslag, ervaart minder stress en vindt sneller nieuw werk. Een actieve houding is belangrijk voor je vermogen om te gaan met onzekerheden. Informatie kun je opzoeken. Wankelt je huwelijk, dan kun je kiezen voor struisvogelpolitiek – óf eerlijk met je partner praten over scheiden of blijven. Ben je ziek, dan kun je artsen vragen openlijk de kansen en gevaren met jou te bespreken.
Hoe meer levensjaren je telt, des te meer werkt ook dit: analyseer voorbije veranderingen en hun gevolgen. Na je ontslag vond je je droombaan. Een nieuwe relatie bleek veel beter bij je te passen dan de oude. Een periode van ziekte bracht je ertoe je leven bewuster in te richten. Onzekerheid is vaker wel dan niet een voorbode van een nieuwe, minstens zo positieve situatie.

Vertrouwen in je eigen vermogens

Jammer, maar een feit: we moeten leren leven met de factor ‘onvoorzien’. Wie omstandigheden probeert te beheersen, is als een kleuter die verbeten aan een zandkasteel ploetert: die keert zich even om en een golf maakt er blubber van. Je hebt ook een andere keuze: niet omstandigheden proberen te veranderen, maar je visie erop. Accepteer je de werkelijkheid dat zekerheden wegvallen, dan sta je sterker. Een starre opvatting als ‘ik móét mijn baan zien te houden, anders woon ik straks in een kartonnen doos’, kun je leren vervangen, bijvoorbeeld door: ‘Ik verwijt mezelf niets als ik ontslagen word, en ik maak er het beste van.’ In die gedachte zit een essentieel element: zelfvertrouwen. Preciezer gezegd: vertrouwen in je vermogen om met onzekerheden om te gaan. Pogingen om je wereld te ‘bevriezen’ in de gewenste positie zijn gedoemd te mislukken. Maar als je leert te vertrouwen op je talenten om ook uit veranderde omstandigheden iets goeds te maken, kún je haast niet bedrogen uitkomen. Dat is ook zekerheid. De beste vorm zelfs.

De ware zekerheid?

Waarom is zekerheid in jezelf zoeken dan toch veel minder populair dan krampachtige pogingen zekerheden vanbuiten in stand te houden? Werken aan omstandigheden is veel concreter dan werken aan dat ‘mistige’ innerlijk. Je eigen visie onder ogen zien betekent bovendien confrontatie: niet óm je onzekerheden heen, maar er dwars doorheen. Snel resultaat levert het ook al niet op: stort bij op je pensioenrekening en je ziet de cijfers groeien, maar voor geestelijke investeringen bestaat geen cijfer.
Er is echter één levensgroot voordeel: terwijl elke andere zekerheid kan afbrokkelen of verdwijnen, is innerlijke zekerheid reëel, en blijvend. Als bonus komt daarbij dat je meer geniet van wat er nú is als je niet bezig bent met het bezweren van toekomstige gevaren. Sterker nog, als je nu al incalculeert dat wat er nu is, niet eeuwig is. En daarom mysterieus genoeg des te mooier is. Ooit prachtig uitgedrukt door een wijze boeddhist: ‘Ik geniet dubbel van het drinken uit een mooi glas, want ik weet dat het in feite al gebroken is.’ Bevrediging vinden in van wat je nu hebt, is een ervaring die niemand je meer kan afnemen. Als dát geen zekerheid is…


Dit artikel is een geautoriseerde bewerking van het hoofdstuk 'Houvast in onzekere tijden - het bestaat!' uit het boek 'Mijn geluk maak ik zelf wel, psychosurvivalgids voor vrouwen' van Astrid Maria Boshuisen, uitgeverij Het Spectrum