Wat is automatisch gedrag?

Zet 's avonds de kachel altijd minder voor u naar bed gaat? Doet u alle lichten uit als u van huis gaat? Zet u uw televisie altijd echt uit, en niet op standby? Velen zullen niet al deze vragen met 'ja' kunnen beantwoorden en zoeken excuses als: 'Het is automatisme'. Automatisch gedrag heeft veel positieve kanten en kan heel handig zijn, maar aan de andere kant kan het slecht zijn voor het milieu. Wat is automatisch gedrag eigenlijk precies? Uit onderzoek is gebleken dat minimaal 95% van ons gedrag automatisch is, niemand ontkomt hieraan, wat zijn of haar functie of opleiding ook is. Automatisch gedrag is iets wat gedaan wordt, zonder dat daaraan een intentie of een duidelijk doel ten grondslag ligt, dit gedrag is nauwelijks te sturen of te controleren. Automatisch gedrag kan zeer handig zijn, omdat het vertoond kan worden naast gedrag waar wel concentratie voor nodig is, het maakt het dus mogelijk dat mensen twee dingen tegelijk kunnen doen, zoals bijvoorbeeld douchen en zingen of autorijden en praten met passagiers.

Voorwaarden

Gedrag moet aan één van de volgende voorwaarden voldoen om als automatisch gedrag bestempeld te worden:

• het moet onbewust gedaan worden,
• het moet efficiënt zijn en mag geen aandacht vergen,
• er moet geen intentie aan ten grondslag liggen of
• het moet oncontroleerbaar zijn.

De vier criteria voor automaticiteit zijn derhalve: bewustzijn, efficiëntie, intentie en controle. Het meeste automatisch gedrag voldoet slechts aan sommige van deze criteria, het komt zelden voor dat gedrag aan geen enkel criterium of aan alle criteria voldoet. Een voorbeeld van een volledig geautomatiseerd gedrag is een reflex, dit gedrag voldoet aan alle criteria voor automaticiteit.

Soorten automatisch gedrag

Er wordt onderscheid gemaakt in drie soorten automaticiteit:

• Voorbewuste automaticiteit; hiervoor is een proximale stimulus nodig. Het bewustzijn speelt hierbij geen rol. Een voorbeeld van een proximale stimulus is het (onbewust) zien van een persoon, er wordt dan automatisch een sociale categorie geselecteerd waar deze persoon toe behoord, denk hierbij bijvoorbeeld aan categorieën als man of vrouw en jong of oud.
• Nabewuste automaticiteit; dit verschilt in feite niet veel van voorbewuste automaticiteit, maar hierbij is meer nodig dan alleen en proximale stimulus, namelijk ook het bewustzijn. Een voorbeeld hiervan is het zien van een enge film, deze film heeft indruk gemaakt en er wordt over nagedacht. Na de film zijn andere activiteiten ondernomen en er is niet meer nagedacht over de indrukken uit de film. Later op de avond als de betreffende persoon naar bed gaat komen de indrukken echter weer terug. Dit betekent dat, op onbewust niveau, die film waarschijnlijk nooit echt weggeweest is uit de gedachten.
• Doelafhankelijke automaticiteit; dit is de minst zuivere vorm van automaticiteit, omdat er een doel aan ten grondslag ligt. Een voorbeeld hiervan is een vaste fietsroute die iedere dag afgelegd moet worden, op een bepaald punt moet linksaf geslagen worden en dit gebeurt zonder na te denken. Op het moment dat iemand die daar altijd linksaf gaat een keer rechtdoor moet, is de kans groot dat deze persoon dat vergeet, omdat hij of zij met hele andere zaken bezig was en uit gewoonte op dat punt linksaf is geslagen.

Is automatisch gedrag beïnvloedbaar?

Als automatisch gedrag gevolgen heeft die als schadelijk kunnen worden ervaren, kan het wenselijk zijn dit gedrag te beïnvloeden. Dit is echter zeer moeilijk, omdat dit gedrag veelal onbewust is. Een methode om dit gedrag toch te beïnvloeden is het doorbreken van de routine, of juist het gebruik maken van het feit dat het gedrag automatisch is. Bij beide methodes spelen woorden een belangrijke rol, maar ook andere stimuli als beelden, geluiden of geuren kunnen bijdragen aan een gedragsbeïnvloeding. Als deze stimuli goed gekozen zijn, kunnen ze mensen vaak beïnvloeden zonder dat deze het zelf in de gaten hebben. Enkele voorbeelden van beïnvloeding van automatisch gedrag zijn: subliminale beïnvloeding, waarbij een stimulans wordt gegeven onder de grens van de bewuste waarneming, denk hierbij aan korte reclame flitsen tijdens een film die mensen niet bewust kunnen zien, maar achteraf gaan ze er toch onbewust naar handelen. Verder is er nog het inspelen op de neiging tot wederkerigheid; als iemand redelijk is tegen een ander, dan zal die ander geneigd zijn om redelijk terug te zijn. Ook is men geneigd om een autoriteit te volgen, als een dergelijk persoon een uitspraak op een bepaald gebied doet, wordt dit eerder nagestreefd dan wanneer een leek hetzelfde zou hebben gezegd. Tot slot is er nog de methode van het juiste voorbeeld geven. Het werkt in de meeste gevallen niet om te zeggen wat iemand niet moet doen, dit werkt het ongewenste gedrag namelijk in de hand. Beter is het om te zeggen dat bijvoorbeeld 95% van de bevolking het niet doet, waardoor de persoon in kwestie over zijn of haar gedrag na gaat denken. Er zijn nog een aantal voorbeelden van beïnvloeding van automatisch gedrag te noemen, maar het gaat te ver om daar hier over uit te wijden.

Automatisch gedrag en het milieu

Een vorm van automatisch gedrag met betrekking tot de milieuproblematiek is het feit dat mensen elektronische apparaten vaak op de stand-by stand zetten in plaats van ze helemaal uit te schakelen. Dit kost enorm veel energie en het spreekt voor zich dat dit slecht is voor het milieu, maar het is moeilijk om dit gedrag te beïnvloeden, omdat men meestal niet daadwerkelijk zelf voelt dat het schadelijke gevolgen heeft voor het milieu.