Pesten: ontwikkelingspsychologie

De kindertijd is een ingrijpende ontwikkelingsfase in het leven van een kind. Er is sprake van pesten op het moment dat een kind herhaaldelijk doelwit is van verbale en fysieke aanvallen of andere vormen van mishandeling (Berk, 2006), hetgeen veroorzaakt kan worden door tal van interne en externe factoren. Echter, ondanks een veelvoud aan indicatoren is het lang niet altijd mogelijk het pesten te herkennen en zelfs als dit wel het geval is blijft een adequate interventie dikwijls uit. Het is dan ook belangrijk om aandacht te schenken aan dit veelbesproken onderwerp, omdat het gepest worden van een kind gepaard kan gaan met langdurige sociale en emotionele problemen, zoals een depressie of ondermaatse schoolprestaties (Schwartz, D.; Hopmeyer Gorman, A.; Nakamoto, J. & Toblin, R.L, 2005). In het model van Bronfenbrenner (1979) staan verschillende systemen rondom het individu centraal: Het microsysteem omvat interactiepatronen rondom het kind, de connecties tussen de microsystemen vormen het mesosyteem. De formele en informele sociale setting los van het kind is het exosysteem, terwijl het macrosysteem betrekking heeft op culturele normen, waarden, wetten en omgangsvormen (Berk, 2006). Binnen deze paper wordt aan de hand dit model een eigen model gepresenteerd dat een aantal centrale psychologische ontwikkelingstheorieën en daaraan verbonden factoren blootgelegd.

Opvoeding en hechting

De meest directe invloed op het kind binnen het microsysteem betreft de verbondenheid en interactie met de eigen ouders middels de opvoeding van het kind. Vanuit de ethologische hechtingstheorie (Bowbly, 1969) worden vier vormen van hechtingsrelaties onderscheiden: veilig, ontwijkend, opstandig en gedesoriënteerd. Daar waar een veilige hechtingsrelatie gunstig is voor de normale ontwikkeling van het kind, confronteert een gedesoriënteerde hechtingsrelatie het kind met onzekerheid en ambivalente gevoelens, hetgeen de ontwikkeling van sociale vaardigheden en zelfregulatie van het kind kan verstoren. Naast hechting, zijn acceptatie en betrokkenheid twee belangrijke begrippen in de opvoeding van het kind. Uit tal van onderzoek is gebleken dat een attente warme benadering van de ouders het kind leert te communiceren en beslissingen te maken. Echter, indien de ouders zich emotioneel distantiëren van het kind kan dit ontaarden in een geringe emotionele zelf-regulatie, slechte schoolprestaties en anti-sociaal gedrag. Mogelijk normoverschrijdend gedrag kan ertoe leiden dat het kind gepest zal worden.

Vanaf het achtste levensjaar is het kind voor het eerst in staat langdurige vriendschappen te ontwikkelen (Berk, 2006). Het hebben van vrienden is van groot belang voor zowel de acceptatie en sociale steun van anderen als het zelfvertrouwen van het kind. Echter, het ontbreken van zelf-regulatie en sociale vaardigheden op grond van een onattente kille opvoeding kan ten gevolg hebben dat het kind afwijkend gedrag vertoont en moeilijk vriendschappen sluit, waardoor het kind een kwetsbaar doelwit is voor pesters. Er is met andere woorden sprake van een mesosysteem tussen de microsystemen opvoeding en het sociale netwerk van het kind. Door het ontbreken van sociale steun, zowel op school als thuis, zal het kind eerder emotioneel reageren op stressvolle situaties in plaats van actief een oplossing te zoeken voor het probleem, waardoor het kind niet in staat is de negatieve spiraal van het gepest worden te doorbreken.

Schoolklimaat

Niet alleen het thuisklimaat, maar ook het schoolklimaat is dus van grote invloed op het kind. Gepest worden is zelden eenmalig. Het is dan ook belangrijk dat een school goed omspringt met pestgedrag. Binnen het microsysteem is het belangrijk dat de docent betrokkenheid toont en steun bied, zeker wanneer het hier op zowel familiair of vriendschappelijk gebied aan ontbreekt. Indien de docent een luisterend oor biedt en ingrijpt daar waar nodig kan het pesters de wind uit de zeilen nemen, terwijl het negeren van de hulproep van het kind door de docent catastrofale gevolgen kan hebben. Bezien vanuit het exosysteem creëert de school idealiter een klimaat waarin het de oppositie ten aanzien van pesten publiekelijk uitspreekt en daad bij woord voegt door de inschakeling van begeleiders, hulpverleners en ouders. Hierbij wordt niet enkel hulp geboden, maar worden zowel de pester als de gepeste middels onderlinge gesprekken met elkaars gedrag geconfronteerd, waardoor beiden leren te communiceren en de eigen emoties te reguleren. De algemene omgang van de school met pesten in het exosysteem kan dan ook indirect van invloed zijn op de kans dat en de mate waarin het kind gepest wordt.

Sociaal-economische status

De waarden en verwachtingen binnen de opvoeding van het kind correleren met de sociaal-economische status (SES) van de ouders. In het geval van een lage SES leggen ouders doorgaan de nadruk op externe kenmerken, terwijl er bij een hoge SES meer belang wordt gehecht aan interne karakteristieken en betrokkenheid (Berk, 2006). Dit verschil is mogelijk te verklaren vanuit de armoede die de ouders ervaren, wat ernstige complicaties kan hebben voor de ontwikkeling van het kind. Zo kunnen financiële zorgen gepaard gaan met conflicten en frustraties, zeker wanneer er sprake is van weinig sociale steun, waardoor het kind in zijn schulp kruipt of anti-sociaal gedrag gaat vertonen. Een gebrek aan draagkracht kan er bovendien toe leiden dat de ouders het zich financieel niet kunnen veroorloven het kind bijvoorbeeld te laten sporten, waardoor het kind daar geen sociale contacten mee op zou kunnen doen. Een lage SES van de ouders kan uiteindelijk via de opvoeding leiden tot afstandelijkheid en een gebrek aan sociale vaardigheden bij het kind, wat kan resulteren in een teruggetrokken en kwetsbare positie op school.

Conclusie

De beschreven factoren kunnen zowel een beschermende als risicofactor zijn. Opvoeding heeft invloed op de zelfregulatie en sociale vaardigheden van het kind, waarbij de hechtingsrelatie de ontwikkeling hiervan kan remmen of bevorderen. Sociale vaardigheden zijn belangrijk voor de vorming van vriendschappen. Een kind met een vriend wordt beter geaccepteerd en minder gepest. Zelfregulatie is van belang bij de reactie op pestgedrag, waarbij een probleemoplossende reactie het kind kan helpen terwijl emotioneel reageren het pesten kan verergeren. Op school speelt de docent een rol. Luisteren naar een gepest kind en ingrijpen wanneer nodig gelden als beschermende factoren, terwijl een docent die pestgedrag negeert een risicofactor zal zijn. Als laatste kan een hoge of lage SES verschil maken door een mogelijk verschil in opvoedingsstijl. Daarnaast kan armoede de ontwikkeling van het kind verstoren, evenals de hechtingsrelatie met de ouders, wat ook weer kan leiden tot een kwetsbare positie op school.