Inleiding grote psychologische stromingen

Het einde van de negentiende eeuw: Freud introduceert de psychoanalyse. In 1901 begint John Watson echter apen, katten, honden, kikkers, kippen en ratten te onderzoeken. Hij analyseert niet meer dan het gedrag van de dieren, enkel en alleen de zichtbare acties en ontdekt zo een schat aan informatie. Zo ontstaat een nieuwe psychologische stroming: het behaviorisme. Jaren later doen de humanistische psychologie en uiteindelijk ook het cognitivisme hun intrede in de psychologie.

Behaviorisme

Als reactie op psychologie waarin het innerlijk van de mens centraal staat, ontstaat rond 1900 het behaviorisme. In plaats van mistige analyses over wat zich in de ‘geest’ van de mens afspeelt, wordt gekeken naar het gedrag. Het heeft geen zin om te gissen naar gedachten en gevoelens - dat is slechts een black box - voor psychologisch onderzoek zijn alleen zaken die van buitenaf geobserveerd kunnen worden noodzakelijk.

Het mensbeeld is sterk beïnvloed door het Darwinisme. In tegenstelling tot andere psychologische stromingen, bestudeert het behaviorisme naast het gedrag van mensen, ook dat van dieren. Binnen het behaviorisme gaat men uit van Darwin’s theorie dat mensen biologisch verwant zijn aan dieren en van de overeenkomsten tussen mens en dier.

Met behulp van proefdieren tonen behavioristen aan dat het gedrag van dieren en mensen simpelweg door veranderingen in de omgeving wordt bepaald. De gedraging is geen diepgaand en ingewikkeld proces, maar een voorspelbaar reflex. Een kind kan de was doen dankzij deze simpele formule: na de stimulus (de prikkel), volgt de respons (de reactie).

Sommige reflexen zijn aangeboren, maar de meeste zijn aangeleerd. Behavioristen beschrijven een proces waarbij de mens wordt gevormd door zijn omgeving, zonder er zelf de hand in te hebben, en noemen dit conditionering. Dit proces van conditionering is het onontkoombare lot van de mens.

Hierin ligt ook de oorzaak en de oplossing van verschillende stoornissen. Zo zijn behavioristen er zeker van dat het grootste deel van de angststoornissen in het verleden zijn aangeleerd door steeds maar weer de verkeerde stimuli. Ook worden manisch gedrag, depressie, psychoses, schizofrenie verklaard met stimulus en respons. Door in te grijpen in het proces van conditionering (op wat voor manier dan ook toedienen van andere prikkels) kan het gedrag worden veranderd.

Psychoanalyse

Psychoanalyse is een stroming die aan het einde van de 19e eeuw is ontstaan met Sigmund Freud als beroemde en beruchte grondlegger. Het doel is om therapieën voor mensen met neurotische klachten te verwezenlijken. De methode bestaat uit het ´analyseren´ ofwel uitpluizen van de ´psyche´, de menselijke geest.

Freud heeft de menselijke persoonlijkheid in drieën gedeeld: het Id, Ego en het Superego. Het Id staat voor instinctieve verlangens in de trant van ´ik wil wat ik wil en wanneer ik dat wil.´ Het Ego is het deel van de mens dat redeneert en op basis van ratio beslissingen neemt. Het Superego kan gedefinieerd worden met ´het geweten´ ofwel de moraal van de mens en is de oorzaak van schaamte en schuldgevoelens. Dat deze drie gemakkelijkheid in conflict met elkaar kunnen raken is vanzelfsprekend. De conflicten zijn echter niet aantoonbaar, want volgens Freud spelen de conflicten zich grotendeels af in het onderbewustzijn.

Motieven, ideeën en herinneringen bevinden zich meestal buiten het bewustzijn. Slechts een klein deel van de mens is bewust, maar dat deel is wel in staat om onderbewuste angsten, pijnen of driften te onderdrukken. Door die strijd binnenin de mens ontstaat er een spanning en die spanning kan weer leiden tot ernstige neuroses. Het onderdrukken van het onbewuste is dus een kwalijke zaak. Dit wil echter niet zeggen dat de mens, als deze ´zichzelf´ echter niet onderdrukt, vrij is. Volgens psychoanalytici heeft de mens zich te onderwerpen aan zijn onbewuste drijfveren.

Humanistische psychologie

De humanistische psychologie vindt haar oorsprong in 1954 als een aantal Amerikaanse psychologen zich zorgen maakt over de situatie binnen de wetenschap. De belangrijkste stromingen uit die tijd waren het behaviorisme en de psychoanalyse. Voor beide stromingen geldt dat ze geen aandacht besteden aan zaken als liefde, geluk en zelfontplooiing. Terwijl dit volgens de humanistische school tot de centrale thema´s in een mensenleven behoren, waarvan de psychologie in dienst moet staan.
Het voortdurende gevecht om tot ontwikkeling te komen, om te slagen, vormt de kern van de mens. Ieder leven is daarbij uniek en in staat om schepper van zichzelf te zijn, iedereen wil zich ontplooien.

Dat wil zeggen dat in deze psychologische visie veel de nadruk ligt op juist het bewustzijn van de mens, de mogelijkheid om keuzes te maken. Een term als ´vrije wil´ vindt hier weerklank. Maar behalve de positieve kijk op de vrijheid van de mens, vinden volgens deze stroming ook stoornissen en psychische problemen zijn oorsprong in die vrijheid. De keuzes die mensen maken kunnen constructief of destructief van aard zijn. Constructieve keuzes leiden tot een zinvol bestaan, waarin de mens zichzelf volledig verwezenlijkt heeft, maar destructieve keuzen hebben grote gevolgen. Mensen raken teleurgesteld, wanhopig, de persoonlijke groei stagneert, met allerlei kwalen als resultaat.

Cognitivisme

Het is 1965 als het behaviorisme plaats moet maken voor het cognitivisme. De cognitieve psychologie is de wetenschap die bestudeert hoe mensen kennis opdoen en verwerken, organiseren, bewaren en vanuit die kennis bepaalde keuzes maken. Cognitivisten breken met het behavioristische idee dat gedrag kan worden verklaard door enkel en alleen in stimulusrespons-termen te denken. Er moet ook rekening gehouden worden met cognities (informatie, opinies, waarden, etcetera) die het gedrag beïnvloeden. Zo voorspelbaar en vastgelegd (dat B logischerwijs en zonder filters of referentiekaders na A volgt) is het gedrag dus niet.

Wanneer er sprake is van een conflict tussen de cognities, cognitieve dissonantie, dan zullen mensen dat conflict proberen op te lossen, of beter gezegd op te heffen. Dat zie je terug in hun gedrag. Als een bepaald principe (een mens moet goed voor zijn lichaam zorgen) in strijd is met een bepaald gedrag (de MacDonalds plunderen), dan zal de persoon in kwestie dat verschil proberen te overbruggen. Bijvoorbeeld door in het cognitieve kamp aanpassingen te maken, zoals: ‘Maar ze hebben ook salades bij de Mac…’ Een andere mogelijkheid is natuurlijk om het gedrag te veranderen en bijvoorbeeld zelf te gaan koken.
Bij een gezonde ontwikkeling spelen stimulus en respons wel een rol, maar naast de cognitieve aspecten. Zo kunnen verkeerde denkpatronen, irrationaliteit, gebrek aan inzicht en strategie, ertoe leiden dat problemen niet worden opgelost en er een stoornis ontstaat. Zo kan een negatief manier van denken (over bijvoorbeeld jezelf) voeding zijn voor een depressie.