De psychologie achter controle: veelvoorkomende denkfouten

Mensen hebben graag het gevoel dat ze de situatie onder controle hebben, hierdoor zijn ze geneigd denkfouten te maken. Psychologen hebben geconcludeerd dat mensen in negatieve situaties graag de controle willen behouden door een schuldige aan te wijzen. Bij het behalen van successen lijken mensen het succes vooral aan zichzelf toe te schrijven, terwijl ze mislukkingen aan de situatie toeschrijven. Welke denkfouten met betrekking tot de controle over ons leven bestaan er? En in hoeverre maken mensen denkfouten?

• Grote controlebehoefte
• De defensieve denkfout
• De zelf-dienende denkfout
• De zelf-gecentreerde denkfout
• Maakt iedereen deze denkfouten?

Grote controlebehoefte

Mensen hebben de behoefte zich goed te voelen over zichzelf. Het goed voelen over zichzelf hangt samen met de overtuiging dat mensen denken dat ze zelf minder 'vatbaar' zijn voor negatieve gebeurtenissen, ze zijn ervan overtuigd dat ze goed genoeg opletten om negatieve situaties te voorkomen. Als mensen hun medemensen beoordelen, zijn ze juist eerder geneigd te denken dat er bij de medemens vaker iets negatiefs gebeurt, omdat de medemens minder goed oplet. Dit heeft te maken met de grote (en steeds groter wordende) controlebehoefte in onze maatschappij. (Fiske, S., 2004)

De defensieve denkfout

Een denkfout die mensen vaak maken is de defensieve denkfout. Deze denkfout gaat over het toewijzen van schuld in een negatieve situatie. Het hebben van een gevoel van controle hangt veelal samen met het kunnen aanwijzen van een schuldige in het geval van een negatieve of heftige situatie. Mensen vinden het op een bepaalde manier geruststellend dat er een schuldige aan te wijzen valt wanneer er iets ergs gebeurt; als ze deze schuldige dan maar zo goed mogelijk vermijden, kan de negatieve situatie ook vermeden worden. Over het algemeen geldt; hoe ernstiger de situatie is, hoe fijner mensen het vinden om een schuldige aan te kunnen wijzen. Het idee dat een situatie gewoon kan gebeuren, zonder dat mensen iets kunnen doen om dit te vermijden, is zeer onprettig. Het is niet rationeel en ook niet logisch dat er altijd een schuldige bestaat. Toch valt dit wel onder de normale controlebehoefte van de mens. (Fiske, S. 2004)

Verschil tussen het beoordelen van een gelijke of een minder gelijke

Wanneer er een negatieve gebeurtenis plaatsvindt, denk aan een terroristische aanslag, zijn mensen geneigd de schuldige van deze aanslag milder te beoordelen als deze op hen lijkt (als deze bijvoorbeeld tot hetzelfde geslacht of ras behoort). Wanneer de schuldige van de aanslag niet op hen lijkt, beoordelen mensen de schuldige niet zo mild. (Fiske, S., 2004)

De zelf-dienende denkfout

De zelf-dienende denkfout gaat over de mate waarin mensen zichzelf willen 'dienen' in verschillende situaties. Als een succesvolle situatie zich bij een persoon voordoet, zijn mensen geneigd de ontstane successen aan zichzelf toe te schrijven, terwijl mensen in het geval van mislukkingen geneigd zijn de mislukking aan de situatie toe te schrijven. Als men promotie krijgt op het werk, denkt men bijvoorbeeld dat dit vooral te danken is aan de inzet van de afgelopen tijd. Dit is een interne factor. Echter, het goede humeur van de baas en het succes van het bedrijf kunnen ook van invloed zijn op het krijgen van promotie. Dit zijn zogenaamde situationele factoren. Als een mislukking zich voordoet, doen mensen het tegenovergestelde. Mensen zijn geneigd mislukking toe te schrijven aan de ander of aan de situatie. Als men een slechte beoordeling krijgt tijdens een beoordelingsgesprek, is men eerder geneigd te denken dat dit met het humeur van de baas te maken heeft.

In het geval van succes schrijven mensen de successen vooral toe aan interne factoren (zichzelf), terwijl mensen in het geval van mislukking de mislukking eerder toeschrijven aan de situatie of aan de ander. Het effect van deze denkfout is het grootst bij belangrijke taken (zoals een promotie of een belangrijk tentamen) en kleiner bij minder belangrijke taken (zoals een opgeruimd bureau). (Fiske, S., 2004)

Verschil tussen kinderen en volwassenen

Uit onderzoek blijkt dat zowel kinderen als volwassenen de zelf-dienende denkfout maken. Zowel volwassenen als kinderen zijn dus eerder geneigd succes aan zichzelf toe te schrijven, terwijl ze niet snel de schuld op zich zullen nemen bij mislukkingen.
(Fiske, S., 2004)

De zelf-gecentreerde denkfout

De zelf-gecentreerde denkfout laat mensen denken dat ze bij samenwerkingsopdrachten meer uitvoeren dan andere mensen.
Als mensen deelnemen aan een gezamenlijk project, zoals bijvoorbeeld een groepsopdracht, het huishouden in een studentenhuis of een volleybalwedstrijd, zijn mensen geneigd te denken dat zij meer doen dan de anderen. Mensen denken dat hun bijdrage aan het succes groter is dan de bijdrage van anderen. Groepslid A van een projectgroep denkt dat het succes van het projectresultaat vooral aan hem toe te schrijven is, terwijl groepslid B dit waarschijnlijk ook denkt. (Fiske, S., 2004)

Het herinneren van de eigen inzet versus de inzet van de ander

De oorzaak hiervan lijkt te liggen in de capaciteit van de herinnering; mensen herinneren zich hun eigen bijdrage aan een project beter dan de bijdrage van de ander. Als mensen een vragenlijst invullen over hun eigen bijdrage en de bijdrage van de ander, komt dit verschil naar boven. Mensen zijn zich er dus niet direct van bewust dat ze de inzet van de ander slechter beoordelen dan deze daadwerkelijk was. Het is dus niet de bedoeling de ander slechter af te tekenen; mensen herinneren zich hun eigen inzet eenvoudigweg beter.
(Fiske, S., 2004)

Maakt iedereen deze denkfouten?

Uitzonderingen bevestigen altijd de regel, maar over het algemeen is het een denkfout te denken dat we zelf geen denkfouten maken. Denk je dat je deze denkfouten niet maakt, daag jezelf dan uit en onderwerp je gedachten de komende 2 weken aan een controle. Op die manier word je er bewuster van hoe je brein werkt én hoe je brein je soms ook een beetje voor de gek kan houden.