Irritaties: werking van het brein en handreikingen

Iedereen heeft te maken met situaties die leiden tot irritatie of ergernis. De oorzaken kunnen velerlei zijn: mensen, dieren, fysieke gesteldheid, het mislukken van iets, etc. Irritatie heeft te maken met stofjes die door het brein in werking worden gezet en het lichaam in onbalans brengen. Inzicht in hoe deze processen werken en handreikingen kunnen helpen om irritaties onder controle te houden.

Irritatie, een omschrijving

Irritatie (ergernis) is een onprettig gevoel dat veroorzaakt kan worden door mensen, dieren, ongemak, ziekte, een mislukking of andere omstandigheden. Dit artikel richt zich op irritatie veroorzaakt in de omgang met mensen.

Irritatie zorgt voor onbalans

Irritatie verandert de balans in je lichaam. Van bepaalde stofjes in ons lichaam vindt een toename plaats waardoor de rust wordt verstoord. Dit vindt plaats in de hersenen. Deze zorgen ervoor dat door irritatie meer adrenaline en noradrenaline (opgewondenheid: hoge hartslag, snelle ademhaling) wordt aangemaakt dan normaal. Hoe groter de irritatie des te meer van deze stofjes worden aangemaakt. Het lichaam raakt hierdoor in onbalans. Maar het lichaam probeert de balans weer terug te krijgen. Dat doet het door o.a. een ‘vlucht- of vechthouding’ aan te nemen. De hersenen (hypofyse) zetten de bijnieren aan het werk om het stofje cortisol aan te maken.(2) Dat stofje probeert door 'vechten' of 'vluchten' het lichaam weer in balans te brengen. Vechten en vluchten moeten niet al te letterlijk worden opgevat.

'Vluchten' wil zeggen dat men de irritatie uit de weg probeert te gaan door bijvoorbeeld weg te lopen, iets anders te gaan doen, een andere kant uit te kijken, over een ander onderwerp beginnen te praten. Maar ook door bij zichzelf te rade gaan of het wel de moeite waard is om iets over het gedrag van de ander te zeggen. Bij ‘vechten’ wordt de confrontatie aangegaan. Men gaat er iets van zeggen. Dat kan rustig maar ook fel. Reageert de persoon waarop de irritatie is gericht door in de verdediging te gaan dan kan de agressie van de geïrriteerde toenemen. Dat kan woordelijk of zelfs lichamelijk.

Vormen van irritatie

Ieder mens irriteert zich wel eens. Dat behoort bij het leven. Irritatie kan kortdurend zijn maar ook langdurend. Bij kortdurende irritatie wordt de onbalans in het lichaam weer snel hersteld. Bij langdurige irritatie niet. Bij een langdurige onbalans vermindert de weerstand wat de oorzaak kan zijn van ziek worden. Dit soort irritaties kunnen ontstaan als de veroorzaker het irritante gedrag met een zekere regelmaat weer doet (bijvoorbeeld steeds jas niet op de kapstok hangen, niet luisteren). Omdat irritatie niet kan worden voorkomen zal men de irritatie hanteerbaar moeten maken. Hieronder volgen daarvoor enkele richtlijnen.

Handreikingen om met irritatie om te gaan

Bij ‘vluchten’ en ‘vechten’ zijn verschillende niveaus. Zinvol is om van deze niveaus kennis te nemen en niet op een te hoog niveau direct in te zetten. Welke worden toegepast en wanneer hangt van de situatie en mate van irritatie af.

‘Vluchten’ in de zin van confrontatie voorkomen

• Verplaatsen in de ander. Men kan ook proberen zich in te leven waarom de ander het irritante gedrag vertoont. Is het opzet, toeval, kan hij of zij niet anders door een ziekte, gebrek of wat dan ook. Hierdoor probeert men het irritatie oproepend gedrag van de ander te verklaren. Is er sprake van nervositeit? Van cultuurverschil? Van niet beter weten? Vermoeidheid?
• Eigen mindset veranderen. Kijken naar de eigen mindset (idee wat we hebben over onszelf). Nagegaan wordt of het de moeite waard is om zich te irriteren aan wat er gebeurt. Bij de meeste irritaties kan men door self talk zich afvragen of het zin heeft zich te irriteren aan een ander of iets anders. “Die persoon is nu eenmaal zo, die verander ik niet” of “een onvoldoende op de toets is een feit, jammer, maar ik moet verder, hoe kan ik het nu aanpakken” etc.
• Ontlopen. Het gesprek over een ander onderwerp beginnen. Of weggaan. Afreageren door bijvoorbeeld iets anders te gaan doen zoals gaan wandelen, sporten.

’Vechten’ in de zin van confronteren

• Ik-boodschap. Wordt de ‘vechthouding’, bij irritatie aangenomen dan kan in rustige bewoordingen een ik-boodschap worden uitgezonden: “Ik vind het niet prettig dat je me steeds domoor noemt, want dan neem je me niet serieus.” Hierbij wordt zowel het gevoel, de onprettige handeling en het gevolg verwoord. (3)
• Jij-boodschap. Is de irritatie zodanig dat een ik-boodschap niet lukt, zoals bij dieren dat het geval is, dan wordt het een verbod: “Zou je ermee willen stoppen?" Er is nu sprake van een jij-boodschap. Ook dit kan in rustige bewoordingen worden gezegd.
• Verbod. Gebiedend: “Hou je stil.” De toon die hierbij een rol speelt kan variëren van rustig tot fel.
• Verwijdering. “Ga naar je kamer”, “Ga de klas uit”.
• Lichamelijk aanraken. Lichamelijke aanraking variërend van iemand (stevig) beetpakken, wegduwen tot slaan kan leiden tot grote problemen. In een ouder-kind-opvoedsituatie van jonge kinderen is het niet te voorkomen. Bij adolescenten en volwassenen is het af te raden.

Als te fel is gereageerd op het irriterend gedrag van de ander dan kan het helpen om excuus aan te bieden. Niet alleen daalt daardoor het eigen irritatieniveau maar het komt ook de relatie ten goede.

Irritatie en werksituatie

Veelvoorkomende irritaties in een werksituatie: onderzoek onder 2000 mensen door de psychologe Vonk (4) toont de top 5 irritaties op de werkvloer. De vraag was: waaraan ergeren wij ons bij onze collega’s, medewerkers en leidinggevenden? Genoemd werden:

1. het ontbreken van collegialiteit en teamspirit (18 procent)
2. domheid en onbekwaamheid (18 procent)
3. luieren (17 procent)
4. defensief reageren op feedback (16 procent)
5. onbetrouwbaarheid (16 procent)

Andere irritaties die worden genoemd zijn: bemoeizucht en ongevraagd advies, niet luisteren, ontbreken van visie of leiding, negativiteit, slechte communicatie, rommel maken, herrie maken (telefoons, radio, kwebbelen over niks, te hard praten), de hele dag Whatsappen, Facebooken; sms’en; eetgeluiden; continu hakken tikken op de vloer; irritant hoestje dag in dag uit; kauwgom kauwen.

Wanneer handreikingen niet helpen

De genoemde handreikingen helpen niet als men sterk geïrriteerd is en de ander direct confronteert met het irritante gedrag. Vanuit zo’n sterke emotie wordt dan meestal op scherpe toon de confrontatie gezocht. Voor het zoeken naar mogelijkheden om de confrontatie te voorkomen is geen ruimte. Men kan dan verbaal de ander van alles toewensen waarbij kan worden overgaan tot schreeuwen en/of zelfs slaan. Het probleem hierbij is dat zulk gedrag bij de ander sterke reacties oproept wat kan leiden tot ‘woordvechten’ waardoor de omgang ernstig kan worden beschadigd. Vooral bij mensen met te weinig ontwikkeld remvermogen, in het hersendeel van de prefrontale cortex, heeft reflecteren op de eigen mindset weinig kans. De emotie heeft bij hen de overhand. De genoemde handreikingen zullen bij hen dan ook weinig effect hebben. Willen ze hier wat aan doen dan is therapie de aangewezen weg.

Oefenen met de handreikingen

Om de genoemde handreikingen paraat te hebben kan oefenen een bijdrage leveren. Neem een kortdurende en/of langdurende situatie die irritatie oplevert. Ga na aan de hand van bovenstaande handreikingen hoe het irritatieniveau zou kunnen worden verlaagd. Probeer te voorkomen dat het uit de hand loopt.

Slot

Irritaties kunnen niet worden voorkomen. Door inzicht hoe het brein kan men er beter mee leren om te gaan. Kennis van verschillende vormen van ‘vlucht- en vechtgedrag’ biedt mogelijkheden om deze zo nodig afwisselend toe te passen. Welke men toepast en hoe hangt af van de soort en sterkte van de irritatie. Hierbij is het aan te bevelen om niet direct de agressieve vormen te hanteren omdat daardoor escalatie kan ontstaan. Oefenen kan helpen om handreikingen zich eigen te maken.