Wat bezielt mensen die een bloedbad aanrichten?

Op 14 juli 2016 reed Bouhlel met een vrachtwagen in op de feestvierende menigte in Nice. Er vielen 84 doden. De maandag erna ging een Afghaanse asielzoeker Duitse treinpassagiers met een bijl te lijf. Op 22 juli van datzelfde jaar schoot Ali David Sonboly in een winkelcentrum in München negen onschuldige mensen dood. Dit is slechts een kleine greep uit de aanslagen, die in de eerste jaren van de eenentwintigste eeuw gepleegd zijn. Menigeen herinnert zich nog hoe Tristan van der Vlis op 9 april 2011 huishield in Alphen a/d Rijn en dat Andres Breivik op 22 juli 2011, 77 mensen doodschoot. Ook de schietpartij op Columbine High (20 april 1999) staat velen nog vers in het geheugen. Regelmatig wordt de wereld opgeschrikt door dit soort berichten over aanslagen, waarbij onschuldige mensen de dood vinden. Wat bezielt de daders om in het wilde weg, mensen neer te maaien? Waarom wraak nemen op mensen, die je niet eens kent?

Terrorisme of niet

Na 2012 wordt de wereld regelmatig opgeschrikt door aanslagen, gepleegd door aanhangers van Islamitische Staat (IS). De aanslagen in november 2015 in Parijs en die op het vliegveld van Brussel (maart 2016) staan velen nog vers in het geheugen. Men probeert er alles aan te doen om vliegvelden en plekken waar veel mensen komen extra te beveiligen, maar ontdekt ook dat het niet altijd lukt onschuldige burgers te beschermen. In Nice had men zelfs totaal geen rekening gehouden met een mogelijke aanslag, daar er niet eens betonblokken waren geplaatst en de vrachtwagen zonder problemen op de feestvierende menigte kon inrijden.

Niet alle aanslagen worden door IS geclaimd. Soms zijn het ook eenmansacties van depressieve psychopaten. Wel kan het zijn dat daders sympathiseren met de IS, zoals Bouhlel, de chauffeur van de vrachtwagen die in Nice zoveel mensen doodreed. Ook de Afghaan die in het Duitse Würzburg met een bijl een bloedbad aanrichtte, bleek een Islamitische achtergrond te hebben. Op zijn kamer lag een zelfgemaakte vlag van de Islamitische Staat. Of de dader echt in opdracht van IS handelde, is echter niet duidelijk. De IS juicht dit soort aanslagen echter wel toe, motieven zijn daarbij niet zo belangrijk, want het resultaat is hetzelfde: (dodelijke) slachtoffers. Waar terrorisme vroeger gericht was op een politieke elite, maakt het heden ten dage niet uit wie het slachtoffer wordt. Het daadwerkelijke motief van een dader kan de IS dus niets schelen; als daders maar vernietigen en angst zaaien.

Voor politici is de hamvraag: Gaat het om een terroristische aanslag, of is het een actie van een psychisch verwarde eenling?
Terrorisme of een 'gewone' moordpartij? Het resultaat lijkt hetzelfde, maar de reactie is anders. Wanneer het om een terroristische aanslag gaat, wordt een plek (bijvoorbeeld een vliegveld) sterk beveiligd. Politie en geheime dienst worden ingezet om terroristen op te sporen en te ontmantelen. Soms nemen ze burgers democratische vrijheden af. Zo kan het bijvoorbeeld verboden worden, een rugzak te dragen tijdens grote evenementen waar veel mensen komen. Wanneer een aanslag door een 'psychisch gestoorde gek' gepleegd wordt, blijven dit soort maatregelen doorgaans achterwege.

Duitsland: het doelwit van aanslagen in juli 2016

Binnen een week werden er in Duitsland vier aanslagen gepleegd. Waar mensen in kleine dorpen zich eerst nog redelijk veilig voelden, werd dit gevoel tenietgedaan toen er zelfs in Ansbach een zelfmoordaanslag gepleegd werd. Men leerde dat 'het overal kan gebeuren' en dat je het ook niet kunt zien aankomen. De vier aanslagen even kort op een rijtje:

Het bijlincident in Würzburg

Op maandag 18 juli gaat een 17-jarige asielzoeker in een trein richting Würzburg helemaal door het lint. Hij steekt met een mes en bijl in op vijf passagiers, die daarbij zwaargewond raken. Terwijl hij daarmee bezig is, schreeuwt hij 'Allah is groot'. Tijdens zijn poging om te vluchten wordt hij door de politie doodgeschoten. IS claimt de aanslag.

Schietpartij in winkelcentrum in München

Op vrijdag 22 juli 2016 opent de 18-jarige Duitse Iraniër, Ali David Sonboly, in een winkelcentrum in München het vuur op onschuldige voorbijgangers. Mensen die hij via een valse facebookaccount zelf naar de Mac Donalds gelokt zou hebben. Negen mensen vinden hierbij de dood. Het zijn hoofdzakelijk jonge buitenlanders. Sonboly haatte buitenlanders, vooral Turken, omdat Turkse jongeren hem flink gepest zouden hebben. Verder bleek hij behoorlijk radicaal te zijn. Zo was hij blij zijn geboortedag met Hitler te delen (hij was op 20 april geboren, net als Hitler) en was de datum van de aanslag niet willekeurig gekozen. Precies 5 jaar daarvoor, op 22 juli 2011, schoot Anders Breivik immers 77 mensen dood. Wanneer de politie Sonboly onder schot krijgt, pleegt hij zelfmoord door zichzelf door het hoofd te schieten.

Laffe moord in Reutlingen

Op 24 juli vermoordt een 21-jarige Syrische asielzoeker een zwangere vrouw. Twee anderen raken gewond. Doordat een omstander de dader opzettelijk aanrijdt, kan hij door de politie worden ingerekend.

Bomaanslag in Ansbach

Mensen in Ansbach waren blij daar te wonen en niet in München of andere grote steden waar regelmatig aanslagen plaatsvonden. Niemand verwachtte dat in het pittoreske stadje ooit iets van die strekking zou gebeuren. Toch gebeurde het tijdens het muziek en poëziefestival Ansbach Open en wel op 24 juli 2016. Een uitgewezen Syrische vluchteling blaast zichzelf op met een bom, die hij in zijn rugzak heeft gestopt. Het was zijn bedoeling om uit naam van de Islamtische Staat flink wat slachtoffers te maken. Het blijft bij 15 gewonden en een dode. Hijzelf. Op zijn telefoon vindt de politie een videoboodschap waarin hij vertelt, wraak te willen nemen omdat de Duitsers moslims zouden vermoorden.

Aanslagen in het verleden

Menigeen herinnert zich de schietpartij op Columbine High in Colorado op 20 april 1999. Dylan Klebold (17) en Eric Harris (18), leerlingen op deze school, schoten 12 medestudenten en een leraar dood en sloegen vervolgens de hand aan zichzelf. Er was een lange tijd van voorbereiding aan vooraf gegaan. Zelfs de datum was niet willekeurig gekozen. 20 april was immers de geboortedag van Hitler. Klebold en Harris speelden graag het computerspel Doom, waarin het de bedoeling was, zoveel mogelijk mensen te vermoorden. In het echte leven vielen ze buiten de groep. Ze werden regelmatig gepest.

Wat opviel tijdens de schietpartij was dat ze er lol aan beleefden zoveel mogelijk slachtoffers te maken. Ze lachten als ze weer iemand hadden neergeschoten en waren levensgevaarlijk. De een (Harris) omdat hij een massamoord wilde en daar zijn eigen dood voor over had. De ander (Klebold) omdat hij dood wilde en daar een massamoord voor over had.

Slachting in Blacksburg

Op 16 april 2007 ging de 23-jarige student Sueng-Hoi Cho totaal door het lint. Hij richtte een ware slachting aan op de universiteit van Blacksburg, Virginia. Hij schoot 32 studenten dood en verwondde er 25. Na de aanslag pleegde hij zelfmoord.

Schietpartij op een school in Winnenden, Duitsland

Op 11 maart 2009 schoot oud leerling Tim Kretschmer (17) in zijn voormalige middelbare school, negen leerlingen en drie vrouwelijke docenten dood. Tijdens zijn vlucht schoot hij nog drie mensen neer. Uiteindelijk lukte het de politie hem in het been te schieten en te omsingelen, waarop Kretschmer zichzelf door het hoofd schoot en zelf een eind aan zijn leven maakte voordat de politie de kans kreeg dit te doen.

Tristan van der Vlis houdt huis in winkelcentrum 'De Ridderhof'' in Alphen a/d Rijn

Niemand die op zaterdagmorgen 9 april 2011 winkelcentrum 'De Ridderhof' bezocht voor zijn dagelijkse boodschappen kon vermoeden dat de ochtend zo dramatisch zou eindigen. Rond lunchtijd kwam Tristan v.d. Vlis bewapend met een geweer het winkelcentrum binnen. Daar aangekomen begon hij in het wilde weg te schieten. Mensen vluchtten in paniek alle kanten op en zes mensen werden dodelijk geraakt. Na de moordpartij schoot Van der Vlis zichzelf door het hoofd.

Al voor de schietpartij ging het niet goed met Tristan. Op zijn veertiende meende hij voor het eerst de stem van God te horen. Hij was opgegroeid bij strenggelovige ouders en hield God verantwoordelijk voor de ellende in de wereld. Met zo'n God wilde hij niets te maken hebben. Hij probeerde in contact te komen met geesten en schreef zelfs zijn eigen bijbel. Ook raakte hij geobsedeerd door wapens en als hij boos was, dreigde hij 'de boel neer te schieten'. De schietpartij in Columbine was zijn inspiratiebron. Hij noemde Klebold en Harris helden en 'verheugde' zich erop hen 'in de hel te ontmoeten'.

Anders Breivik slaat toe in Noorwegen

22 juli 2011 was een zwarte dag voor Noorwegen. Andres Breivik, een oud-lid van de rechts-populistische Noorse Vooruitgangspartij, richtte een ware slachting aan, te weten een bomaanslag in Oslo en een schietpartij op een zomerkamp van de jeugdafdeling van de sociaaldemocratische Noorse Arbeiderspartij op het eiland Utøya. Maar liefst 77 mensen vonden hierbij de dood. Ook Breivik had zijn aanslag goed voorbereid. Hij schreef een manifest waarin hij zijn extreem rechtse ideeën uiteenzette. Breivik is een van de weinige aanslagplegers die naderhand geen zelfmoord pleegde. Hij werd veroordeeld tot 21 jaar gevangenisstraf, waarna zal worden bekeken of hij na die tijd een gevaar zal vormen voor de samenleving. Breivik toonde geen berouw over zijn daad en zou het in naam van zijn ideologie 'zo weer doen'.

Bestaat er een daderprofiel?

Na de schietpartij op de Columbine Highschool is er veel gespeculeerd over een mogelijk daderprofiel van deze en soortgelijke massamoordenaars. Eric en Dylan waren buitenbeentjes en niet populair op school. Ze werden gepest door sportievere schoolgenoten en liepen rond in zwarte regenjassen. Beiden waren ze geobsedeerd door wapens en op de computer speelden ze regelmatig het spel 'Doom' waarin zoveel mogelijk mensen moesten worden neergeschoten. Beiden hadden ze psychische problemen. Vooral Dylan was depressief.

Ook Aly David Sonboly had psychische problemen. Vanwege angststoornissen en depressie was hij zelfs al eens opgenomen geweest. Ook hij speelde gewelddadige computerspelletjes en werd gepest op school, vooral door Turkse jongeren. Tim Kretschmer zou eveneens gepest zijn.

Gefrustreerde, psychische gestoorde mensen?

Je zou kunnen concluderen dat daders van dit soort aanslagen gefrustreerde mensen zijn, die jarenlang gepest zijn en buiten de groep vielen. Ze isoleerden zich van anderen en trokken zich terug achter hun pc, waar ze hun woede probeerden te kanaliseren door gewelddadige spelletjes te spelen. Spelletjes, die hun woede juist alleen maar groter maakten. Ze kregen een obsessie voor wapens en schietpartijen, in combinatie met een flinke depressie. Ze werden boos op alles en iedereen en wilden een daad stellen, waarbij het hen niets kon schelen als ze dit met hun eigen leven zouden moeten bekopen.

Nader onderzoek leerde echter dat het allemaal niet zo simpel ligt. Niet iedere jongere die op school gepest wordt, of het spelletje 'Doom' op de computer speelt, ontpopt zich immers tot een koelbloedige moordenaar. En niet elke getraumatiseerde asielzoekende vluchteling met psychiatrische problemen, is een wandelende tijdbom. Veel vluchtelingen hebben traumatische dingen meegemaakt. De Afghaanse jongen, die in een trein mensen met een bijl te lijf ging, was zonder zijn ouders naar Duitsland gekomen en woonde in een pleeggezin. Het laat zich raden dat hij traumatische dingen moet hebben meegemaakt. Toch leiden psychische problemen maar zelden tot geweld, zegt Dr. Laban, die in een ggz-instelling werkt waar specialistische hulp aan asielzoekers wordt geboden. Bij de meeste asielzoekers met psychische problemen, richt hun woede zich op zichzelf. Deze mensen plegen eerder zelfmoord, dan dat ze elders een bloedbad aanrichten.

De Amerikaanse Secreet Service publiceerde in 2002 een rapport waarin de daders van 37 soortgelijke schietpartijen als in Columbine High, in kaart werden gebracht. De uitkomst was verrassend. Er bleek namelijk geen peil op te trekken. De schutters waren blank of kleurling. Sommigen kwamen uit een gebroken gezin en werden op school gepest. Anderen groeiden op in een warme thuissituatie en waren op school zelfs populair. Toch waren ook deze (hoofdzakelijk) jongeren zo verknipt van geest, dat ze meenden wraak te moeten nemen, door het vermoorden van onschuldige mensen.

Wat drijft deze schutters dan wel?

Drs. Birgit Pfeiffer deed een onderzoek naar wat de zogenaamde schoolshooters beweegt om (een deel van) hun schoolgenoten neer te maaien. Vaak geven schoolshooters wel degelijk signalen af. Zo schreef Dylan Klebold een bloederig opstel over een man die zijn wapen leegschoot in een stad en daarbij veel slachtoffers maakte. Zijn vriend Eric vertelde tijdens de psychologieles een droom waarin hij op school een hoop mensen neerschoot.

Niemand deed daar toen iets mee, maar een gewaarschuwd mens telt voor twee. Sindsdien is van de schoolschutter het platte beeld ontstaan van een gefrustreerde loner, die buiten de groep valt en veel gepest wordt. Zijn gezinssituatie is moeilijk. Woede bouwt zich op en uiteindelijk verandert hij in een monster en neemt wraak op een vreselijke manier.

Birgit Pfeiffer bepleit dat het zo simpel niet ligt. Wel zijn er veelvoorkomende kenmerken als je naar de daders kijkt. Opvallend is dat het bijna altijd mannen zijn, die bovenmatig geïnteresseerd zijn in wapens en legerkleding. Ook spelen ze graag gewelddadige spelletjes op hun pc. Ze zijn narcistisch en voelen zich vaak superieur aan anderen. Op het eerste gezicht functioneren ze prima. Ali David Sonboly kwam immers over als een rustige jongen en de man die in Nice zoveel mensen doodreed werd door buurtbewoners ook gezien als een doorsnee man, al had hij zich in het verleden schuldig gemaakt aan huiselijk geweld.

Achter hun masker waarmee zich ze zich naar de buitenwereld toe presenteren, schuilt een bron van leegte, isolatie en depressiviteit. Soms hebben ze het gevoel dat ze God zelf zijn en dat ze het recht hebben, 'orde op zaken te stellen'. Soms richt hun woede zich op de mensen die ze rechtstreeks verantwoordelijk achten voor hun ellende. De pesters. Vaak ook kennen ze hun slachtoffers niet eens, maar richt hun woede zich op 'de maatschappij'. De mensen die het slachtoffer zijn, hebben voor hem geen gezicht meer, maar vertegenwoordigen een anonieme groep, bijvoorbeeld 'de Turken'. Ze zien hun slachtoffers niet meer als mens. Soms lijkt het ook of ze in een soort van fantasiewereld leven en lijkt zo'n schietpartij voor hen niets anders dan een 'life computerspelletje'.

Dat is juist wat hen zo gevaarlijk maakt. Ze voelen geen mededogen met hun slachtoffers en zijn niet bang om bij de aanslag zelf
de dood te vinden. Soms is dit zelfs een duidelijk doel, zoals dat bij Harris en Klebold het geval was. Zij hebben dus 'niets te verliezen'. Eric Harris hoopte zelfs dat zijn daad een blijvende indruk zou achter laten en hem beroemd zou maken.

Modebeeld?

Wanneer je de motieven van de verschillende schutters probeert te doorgronden, zie je soms dat ze wraak willen nemen op specifieke mensen. In andere gevallen zijn ze boos op de hele wereld en schieten ze neer wie in de weg loopt. Wat opvalt is dat sommige schutters zich laten inspireren door anderen. Tristan van der Vlis koesterde grote bewondering voor de schoolschutters van Columbine High. Tristen noemde Harris en Klebold zelfs helden en wilde met hen naar de hel. Harris zelf had vlak voor de schietpartij gezegd dat hij een blijvende indruk wilde achterlaten. Dat was hem zeker gelukt want slechts weinig mensen hebben nooit van dit schietdrama gehoord. Ali David Sonboly had Anders Breivik als voorbeeld. Het is niet voor niets dat hij 22 juli 2016 uitkoos om zijn slachting te verrichten. Het was die dag precies vijf jaar geleden dat Breivik toesloeg.

Het lijkt erop dat beroemd geworden schutters anderen (onbedoeld?) inspireren om op een kwade dag iets soortgelijks te doen. Wat eveneens opvalt is dat na een aantal aanslagen, zoals de schietpartij in München, er ineens ook elders aanslagen worden gepleegd. Het lijkt erop of sommige schutters een daad willen stellen. Eric Harris is wel degelijk beroemd geworden en daarmee in zekere zin onsterfelijk. Toch kun je er geen pijl op trekken. Want waarom liet de schietpartij op Columbine High wereldwijd zo'n onuitwisbare indruk achter, terwijl bijna niemand meer weet dat Sueng-Hoi Cho in Blacksburg meer dan twee keer zoveel mensen doodschoot als Dylan en Eric destijds in Columbine?

Apen schutters elkaar na? Een interessante vraag, die maakt dat sommige media ervoor willen kiezen, bij aanslagen de naam van de terrorist/schutter niet meer te noemen. Hierdoor zal de aanslag niet meer gekoppeld worden aan de naam van de aanslagpleger. Op deze manier hoopt men dat anderen er vanaf zullen zien, zelf een aanslag te plegen. Aanhangers van deze theorie, verwachten dat het aantal aanslagen minder zal worden, wanneer er letterlijk 'geen aandacht aan besteed wordt'. In de praktijk is dit natuurlijk moeilijk. Wanneer veel mensen bij een aanslag de dood vinden, zullen de media daar zeker aandacht aan moeten besteden.