Hoe werkt het geweten bij moeilijke keuzes?

Ons geweten wordt bepaald door de cultuur waarin we opgroeien. Dat geeft houvast. De aangeboren bouwstenen van het geweten zitten in het brein. Twee belangrijke gebieden spelen hierbij een rol: het verstandelijke en emotionele hersengebied. Door omstandigheden hebben we de controle hierover niet of niet altijd voldoende in eigen hand. Talrijke oorzaken zijn hiervoor aan te wijzen zoals aanleg, traumatische ervaringen en beïnvloeding. Het geweten van jongeren kan hierdoor zo gevormd worden dat het leidt tot radicalisering en criminaliteit. Het bespreken van morele dilemma’s is een aan te bevelen middel om het geweten te vormen.

Is geweten aangeboren?

Ieder mens waarbij de hersenontwikkeling niet afwijkend is, heeft aangeboren bouwstenen voor de ontwikkeling van een geweten. Maar hoe het geweten wordt ingevuld hangt af van de omgeving waarin men opgroeit.

Geweten wordt beïnvloed door de cultuur

Geweten betekent eigenlijk samen weten wat wil zeggen dat we samen weten wat goed en slecht is (de moraal). Dat slaan we op in ons geheugen en dat geeft houvast. Hoe we goed of slecht invullen hangt af van de cultuur waarin we opgroeien. Cultuur wordt gemaakt door mensen die nauw met elkaar in verband staan. Dit verband kan zijn een gezin, buurt, dorp, jongerengroep, stad, land etc. Over het algemeen zal de cultuur van mensen in Nederland niet sterk van elkaar afwijken, hoewel er wel verschillen zijn. Hoe verder mensen van elkaar wonen hoe groter de cultuurverschillen zullen zijn. Ook bijv. politiek kan cultuur sterk beïnvloeden. Denk bijv. aan Noord-Korea en ons land. Zo zal de cultuur en in het verlengde daarvan het geweten van mensen in Noord-Korea anders worden gevormd dan bij ons.

Gewetensbeslissingen

Ondanks dat we in een bepaalde cultuur met elkaar wel weten wat zoal goed en slecht is, kan men toch in situaties komen waar we niet direct kunnen terugvallen op wat algemeen geldig is. We komen dan voor een moreel dilemma waarbij we zelf een beslissing moeten nemen. Daartoe zullen we gevoelens en verstand zo moeten afwegen dat we voor onszelf tot een verantwoorde beslissing kunnen komen. Morele dilemma's zijn bruikbare middelen om keuzes bij moeilijke gewetensproblemen te verhelderen.

Welke keuze zou je in de onderstaande situaties maken en waarom?

Moreel dilemma 1

Het is oorlogstijd en je bent verstopt in een kelder met een aantal andere mensen. Vijandelijke soldaten zijn buiten. Je baby begint te huilen. Als er niets wordt gedaan zullen de soldaten je vinden en ze vermoorden jou, je baby en iedereen in de kelder. De enige manier om dit te voorkomen is door de mond van de baby af te dekken. Als je dit doet dan zal de baby door verstikking om het leven komen. Wat ga je doen?

Moreel dilemma 2

Je ouders zijn vluchtelingen en hebben zich zo goed mogelijk aangepast in de cultuur van het land waarin jij bent geboren. De cultuur van het land van herkomst van je ouders speelt in je opvoeding een belangrijke rol. Je ouders hebben echter je voorgehouden ook te integreren in de cultuur het huidige land. Je komt in aanraking met vrienden waarvan de ouders dezelfde achtergrond hebben als jouw ouders. Sommige van die vrienden zijn nogal radicaal wat religie betreft. Ze nemen je mee naar religieuze bijeenkomsten. Hier word je geïnformeerd over het land van herkomst van je ouders en hoe het daar nu toegaat. Daar is oorlog. Men wil je overhalen om te gaan strijden voor dat land om een staat te vestigen waarin de oorspronkelijke religie leidend is. Je ouders waarschuwen je. Je vrienden vinden dat je het met doen. Anders val je buiten hun groep. Wat doe je?

Hoe werken je hersenen bij gewetensbeslissingen?

Er zijn twee systemen die actief zijn: het emotionele systeem en het verstandelijke systeem (prefrontale cortex). Deze twee systemen bevinden zich in verschillende hersengebieden, maar hebben wel contact met elkaar. Uit hersenscans, waarbij personen morele dilemma’s krijgen voorgeschoteld blijkt, hoe dichter de situatie bij de persoon komt hoe actiever het emotionele systeem wordt en hoe verder de situatie van de persoon af is hoe actiever het verstandelijke systeem. Als in bovengenoemd dilemma de baby de naam van jouw kind krijgt dan komt het heel dichtbij en zul je eerder geneigd zijn je baby niet te doden.(1)

Bij mensen met psychopathische kenmerken blijkt dat het emotionele systeem minder is ontwikkeld of juist door angst de overhand heeft. Zij zijn geneigd beslissingen te nemen die anderen als wreed en onmenselijk zien.(2) Beruchte figuren als Hitler, Stalin, Sadam Hoessein, Ghadaffi zijn hiervan voorbeelden. Ook in je omgeving komen mensen met een weinig of gestoord ontwikkeld geweten voor.

Oorzaken van problemen bij gewetensvorming en gewetensbeslissingen

Aanleg

Er is iets misgegaan bij de vorming van het emotionele of verstandelijke hersengebied voor of tijdens de geboorte. Deze gevallen komen veelal voor bij mensen met verstandelijke en/of emotionele beperkingen.

Traumatische ervaringen

Deze zijn vaak gebaseerd op angst, frustratie. In het verleden kan dit zijn ontstaan. (Serie)moordenaars blijken vaak een verleden te hebben waarbij mishandeling, incest en pesten aan de orde was.(2)

Beïnvloeding

Hierbij spelen een rol:

• Opvoeding. Er is tijdens de opvoeding een geweten ontwikkeld dat in de gezinscultuur wel acceptabel is maar niet in de cultuur buiten het gezin. Ouders zetten hun kinderen aan om te stelen.
• Bij een groep willen behoren. Men wil niet buiten de groep vallen en neemt derhalve de waarden en normen van de groep over. Die waarden kunnen botsen met wat andere willen. Een jongerengroep besluit in een winkel in te breken en mobiele telefoons te stelen om ze daarna door te verkopen.
• Informatie. Mensen kunnen geïndoctrineerd worden om waarden en normen te volgen die de denkkracht van hun eigen systeem vervangen. Ze volgen dan leiders die zeggen wat goed en wat verkeerd is. Religieuze leiders leggen anderen op hoe ze een religieuze wetten dienen te interpreteren en uit te voeren. Dat daarbij onschuldige slachtoffers vallen wordt als juist gezien.
  

Discussie

We zien dat talrijke jongerengroepen binnen de groep hun geweten vormen. Dat is altijd zo geweest en zal ook zo blijven. Op zich is daar ook niet mis mee. Jongeren die anders denken en anders handelen geven de maatschappij een zekere dynamiek, die nodig is om de maatschappij vooruit te helpen. Problematisch wordt het echter als het dusdanige vormen aanneemt dat er onschuldige slachtoffers bij vallen. Als de oorzaak gezocht moet worden in aanleg en traumatische ervaringen dan is bijtijdse hulp nodig. Anders ligt het bij de beïnvloeding door opvoeding en informatie. Hier zijn ouders de eerst verantwoordelijken. Zij, maar ook anderen (school, religieuze leiders), zullen de basis van het geweten van de jeugd moeten leggen. Het voorleggen en bespreken van morele dilemma’s waarbij de keuzes van jongeren, maar dat geldt ook voor ouderen, worden uitgediept en besproken zijn hierbij een wenselijke en noodzakelijk hulpmiddel.