Wat trekt onze aandacht (en wat niet)?

Onze hersenen zijn ingesteld om gericht te zijn op bepaalde dingen - zoals de kleur rood of een hard geluid bijvoorbeeld. Dit gaat via onze zintuigen: zien, horen, ruiken, proeven en voelen. Maar niet alles trekt evenveel aandacht. Zelfs niet alle dingen om ons heen maken we bewust mee. Onze hersenen maken (gelukkig) automatisch een selectie van belangrijke en minder belangrijke dingen. Maar waarom trekken bepaalde dingen onze aandacht meer dan andere dingen?

Zien

De meeste mensen zijn visueel ingesteld. Maar wat zien we 'echt'? Onze omgeving verandert continue. Deze veranderingen kunnen we het beste ‘zien’. Iets wat hetzelfde blijft valt minder op. Een ding wat dus onze aandacht krijgt is verandering. Evolutionair gezien is dit handig: zo kun je zien of er een leeuw stiekem dichterbij komt.

Daarnaast hebben we boven gemiddeld veel aandacht voor gezichten. Evolutionair gezien is dit niet alleen belangrijk om mens en dier te onderscheiden, maar vooral ook om vriend en vijand te onderscheiden. Hoe sneller je dit kan, hoe eerder je weer of je veilig bent of moet rennen.

Horen

Op de tweede plek komt horen. Na zien is dit de grootste registratiesysteem bij de meeste mensen. Zolang het stil om je heen is – op het typen van het toetsenbord en het ruizen van de wind door de bomen na – hoor je de buitenwereld verder amper. Maar als er een auto voorbij rijdt, dan valt dat op. Ook hierin is verandering een grote factor.

Een tweede ding dat opvalt zijn bepaalde geluiden. Het ruizen van de wind door de bomen zal niet iedereen opvallen. Maar een alarmbel wel. Hierop zijn we ingesteld – het is niet voor niets een alarmbel. Harde geluiden of stemmen trekken met name onze aandacht. Onze hersenen classificeren deze geluiden automatisch als "belangrijk, nú reageren!".

Ruiken, proeven, voelen

Daarna komt ruiken, proeven en voelen. Hier zijn we in ons dagelijks leven waarschijnlijk minder mee bezig. Een geur valt met name op als je er associaties bij hebt – bijvoorbeeld pannenkoeken bakken met oma. Of een stinkende geur waarbij je automatisch je neus optrekt.

En wanneer valt een smaak op? Als het (extreem) zoet of zout is. Want dan is het ‘anders’. Evolutionair is 'zoet' goed; dat kan het lichaam omzetten in vet, zodat in een mindere periode het vet gebruikt kan worden als brandstof.
Ook hier is verandering in smaak weer belangrijk. Tegenwoordig zit in ons eten zoveel zoetstoffen dat als je een iets eet zonder suiker (net zoals voor het eerst thee zonder suiker) je hersenen het juist opvalt dat het niet zoet is. Probeer maar eens ongezoete muesli!

Voelen doen we waarschijnlijk het minst. Waar baby’s alles in hun handjes en mondje stoppen om het object te verkennen, doen we dat als volwassene nog amper. Misschien wel door de vele waarschuwingen (‘niet met je handen overal aan zitten, dan krijg je vieze handen!’).
Maar waar we het meeste aandacht voor hebben is genot (zo breed als knuffelen tot seks) en pijn - zowel fysiek als psychisch. En dat we voor pijn aandacht hebben is maar goed ook, anders zou je je hand in het vuur houden totdat die verkoold is.

Waarom hebben we voor bepaalde dingen meer aandacht?

Evolutionair gezien kan het handig zijn. Zoals het onderscheiden van gezichten: hoe sneller je vriend van vijand onderscheidt, hoe sneller je kan reageren. Met pijn is dat hetzelfde. Hoe sneller je reageert, hoe beter dat voor je is.

Dat verandering ons opvalt is ook evolutionair gezien handig. Zou verandering je niet opvallen, dan zie je niet dat de vijand – of dat een dier of een vijandelijke clan is – dichterbij sluipt. Tegenwoordig zou je de smartphone als voorbeeld kunnen nemen: hier komen allerlei 'veranderingsberichtjes' op binnen - je moet niets missen anders hoor je er straks niet meer bij. Evolutionair gezien betekent 'er niet meer bij horen' grote problemen. Je overleefde het in je eentje gewoonweg niet. Tegenwoordig is dat niet meer zozeer omdat we dan door een lynx verslonden worden, maar omdat we wegkwijnen van eenzaamheid.

We hebben ook meer aandacht voor dingen die betekenis voor ons hebben. Zoals je naam. Daarom vallen dingen waarmee je associaties hebt ook meer op voor jou. Uiteraard is dit meer persoonlijk gekleurd – het valt en staat met jouw persoonlijke ervaringen met de buitenwereld.

Ook vallen enge en schattige plaatjes onze meer op. Ook hier weer een evolutionaire inslag: enge dingen moeten opvallen, zodat je je kan verdedigen. Eng betekent hier vaak ook gevaarlijk. Schattig roept ‘verzorging nodig!’ en krijgt daardoor de aandacht die het verdient – denk aan een baby.

Waar hebben we géén aandacht voor?

Helaas hebben we geen aandacht voor dingen die normaal zijn. Zoals wanneer je partner elke avond voor je kookt. We mogen hier best vaker bij stil staan en hiervoor waardering uiten. Dit is zelfs belangrijk, want iemand die zich niet gewaardeerd voelt en geen aandacht krijgt, is op den duur klaar met de inspanningen die hij levert.

Maar ook andere dingen krijgen vaak niet genoeg aandacht. Zoals de kleine gelukkige gebeurtenissen in je leven. Ook al heb je problemen, er is altijd een momentje waarop je daar even – al is het maar heel even – geen last van hebt. Een "succes" of "dankbaarheidsdagboek" kan uitkomst bieden: door je successen en dingen waar je dankbaar voor bent op te schrijven, krijgen ze extra aandacht. Of vertel elke avond aan je partner waar je hem/haar dankbaar voor bent!

Lees verder

• De werking van het geheugen: hoe sla je informatie op?
• Beïnvloedtechnieken: Beïnvloeden en beïnvloed worden