Depressie, een gebrek aan emotionele voldoening

Net zoals ons lichaam voedsel nodig heeft, heeft onze geest nood aan voldoening. We hebben zaken in ons leven nodig die ons gelukkig maken, die voldoening geven: een avond feesten met vrienden, een blije zoon of dochter, ... Een tekort aan voedsel voor het lichaam leidt tot uithongering. Idem leidt een tekort aan voldoening tot een uithongering, maar dan één van emotionele aard, die zich uitdrukt in neerslachtigheid, emotionele uitputting, ongelukkig zijn. Dit kun je beschouwen als het zogenaamd depressief gevoel. Ieder van ons is er wel eens mee in contact gekomen, zij het soms zeer kortstondig. Beeld je bijvoorbeeld het neerslachtig gevoel in dat je overkomt op een dag waarop alles misloopt en dus je kansen op voldoening je ontglippen. Wanneer er echter niet terug voorzien wordt in die emotionele voldoening, de persoon niet opnieuw gelukkig wordt, sleept zo’n periode aan en wordt er gesproken van een depressie. Maar hoe kan je een depressie herkennen, bestrijden en voorkomen?

• De essentie
• Algemene onderliggende oorzaken
• Diepere redenen: opvoeding, maatschappij en fysische karakteristieken
• Wat is de biologie achter een depressie?
• Andere gevoelens
• Een depressie of het hervallen erin voorkomen
• Interessante lectuur

De essentie

Een depressie wordt gekenmerkt door een tekort aan emotionele voldoening. Of anders gezegd, bij een depressie blijft je ‘emotionele energie’ op een laag pitje staan. Het is dan ook niet raar dat mensen in een depressie zich vaak futloos voelen en gedragen, een gebrek aan levenslust tonen (zie opmerking). De geest heeft immers net zoals het lichaam continu nood aan energie. Maar hoe lang die periode van emotioneel tekort is opdat van een depressie gesproken kan worden, ligt niet echt vast. De ene depressie kan bovendien sterk verschillen van de andere qua ernst, duur, oorzaken en bijkomende symptomen. Professor Trudy Dehue (2008) omschrijft depressie zeer toepasselijk als een verzamelterm, net zoals ‘huidziekten’ de verzamelterm is voor ziekten van de huid, maar waaronder veel varianten bestaan, onder andere huidkanker en acne.

Een depressie oplossen is, zeer simpel uitgedrukt, het opnieuw bekomen van voldoende emotionele voldoening. Maar zo eenvoudig het gezegd is, zo moeilijk is het vaak om die weg af te leggen. Vooraleerst, wat een persoon emotionele voldoening oplevert, is vaak sterk afhankelijk van diens persoonlijkheid. De ene gaat graag headbangen op een rockfestival, de andere lakt graag nagels. Dit geldt ook voor de hoeveelheid voldoening die iemand nodig heeft en hoe lang hij/zij zonder kan. Daarnaast weegt de ene manier om gelukkig te zijn meer door dan de andere. Dit zorgt ervoor dat indien je geen emotionele voldoening kan halen uit iets wat voor jou op de eerste plaats staat, mogelijks niets anders dit tekort kan opvullen – bijvoorbeeld wanneer niets meer je gelukkig kan maken als je niet meer kan zijn bij de persoon waarvan je houdt. Van verschillende zaken in het leven kan je voldoening krijgen en van verschillende dus ook een tekort. Weten wat bij jezelf de specifieke oorzaken zijn van een gebrek aan emotionele voldoening, kan al een grote stap voorwaarts zijn in het aanpakken van een depressie.

Algemene onderliggende oorzaken

De oorzaken achter een tekort aan emotionele voldoening, kunnen sterk uiteenlopen. Het kunnen er ook meerdere zijn voor één depressie. Hier worden de meest algemene oorzaken kort geschetst. Ten eerste kan dit een psychisch trauma zijn. Als een bepaald voorval, of reeks voorvallen, je zo verdrietig maakt of kwetst, kan het tijdelijk moeilijk zijn om emotionele voldoening te bekomen. Het verdriet, de pijn, overheerst je emotionele toestand en positieve emoties blijven weg. Dit kan bijvoorbeeld voorkomen bij een zware teleurstelling, mishandeling of verlies van een dierbare.

Ten tweede kan iemand hoge eisen hebben waaraan voldaan moet worden opdat emotionele voldoening kan bekomen worden. Een belangrijk voorbeeld hiervan is onze hedendaagse hoge prestatiedrang. Continu succes behalen is in onze huidige maatschappij vaak een norm. Het sterk geloof dat wij verantwoordelijk zijn voor ons eigen succes en het dus kunnen bepalen legt voor iedereen de lat hoog om het te ‘maken’. Dit staat beschreven door Paul Verhaeghe (2009) als het sterk geloof in de maakbaarheid van de mens. Tegelijk wordt soms de illusie geschept dat gelukkig zijn pas mogelijk is wanneer men succes behaalt.

Ook kan er een gebrek aan kennis of onzekerheid zijn over wat emotionele voldoening oplevert. Simpelweg, iemand weet niet wat hem/haar gelukkig maakt. Dit kan sterk geassocieerd zijn met een gebrek aan identiteit, met andere woorden een identiteitscrisis. Dit is hedendaags een belangrijke reden. Bovendien kan een gebrek aan kennis omtrent wat voldoening oplevert immers niet direct ingevuld worden waardoor een individu makkelijk in een depressie tuimelt. Hierdoor zijn pubers en adolescenten door hun onzekerheid en zoektocht naar identiteit vaak kwetsbaarder voor depressies.

Daarnaast is er nog een andere belangrijke oorzaak. Het niet durven beoefenen of bekomen wat men gelukkig maakt of voldoening geeft, bijvoorbeeld omdat dit vloekt met bestaande normen en waarden, kan leiden tot depressie. Dit wordt treffend geïllustreerd in de Vlaamse film ‘SM-rechter’. In dit waargebeurde verhaal durfde het hoofdpersonage, volgens mijn interpretatie, eerst niet datgene uitvoeren wat haar echt voldoening ging geven: SM.

Voorgaande redenen houden het niet bekomen van emotionele voldoening in. Naast een gebrek aan bekomen van emotionele voldoening, zijn er andere zaken in het leven die hogere noden aan emotionele voldoening kunnen creëren. Dit kunnen onder andere zaken zijn die ons eigenlijk ongelukkig maken maar waaraan we toch vasthouden omdat ze nodig zijn, opgelegd zijn of als norm gelden, kortweg de dingen die we in het leven ‘tegen ons zin’ doen. Een goed voorbeeld is werk uitvoeren waar je niet van houdt. Iemand die een job uitvoert die hem totaal niet bevalt heeft meer nood aan ontspanning en hobby’s die hem gelukkig maken. Daarentegen, iemand die een job uitvoert die hem gelukkig maakt en dus energie oplevert, heeft misschien minder nood aan andere hobby’s en kan zich zelfs compleet toewijden aan zijn werk. Een ander voorbeeld is het hebben van een monogame relatie, wat een norm is in onze westerse samenleving, terwijl sommigen nood kunnen hebben aan meerdere partners.

Diepere redenen: opvoeding, maatschappij en fysische karakteristieken

De hierboven genoemde oorzaken leiden rechtstreeks tot een emotioneel tekort. Maar er bestaan ook indirecte oorzaken die aanleiding geven. Volgens mij behoort bij depressie ook de volgende zaken als indirecte oorzaken: opvoeding, maatschappij en fysische karakteristieken, waaronder erfelijkheid valt (zie gevoelig voor depressie). De factor 'maatschappij' is al aangehaald bij de hoge prestatiedruk in onze maatschappij die leidt tot een grotere kans op falen. Deze onrechtstreekse oorzaken zijn echter veel minder manipuleerbaar. De maatschappij of je fysische karakteristieken veranderen is vanzelfsprekend moeilijk. Je kan deze twee zaken wel culpabiliseren voor je depressie maar het helpt je niet vooruit. Gedeeltelijk heropvoeden is ook niet eenvoudig maar jammer genoeg soms nodig. Iemand die bijvoorbeeld altijd verweten werd als kind kan het niet direct helpen dat hij/zij een negatief zelfbeeld heeft, nooit iets goeds kan doen in eigen ogen en daardoor geen voldoening bekomt. Dit wijzigen kan niet van de ene op de andere dag gaan en heeft tijd nodig.

Wat is de biologie achter een depressie?

De dieperliggende stofwisseling in het lichaam die aan de oorzaak zou liggen voor een depressie is nog niet bepaald. Er bestaan hypothesen maar deze zijn niet bewezen. Eén van de bekendste verhalen is deze van het tekort aan serotonine. Deze stof treedt als neurotransmitter op in onze hersenen en geeft dus signalen door in het celvocht tussen cellen. Een bepaald groep antidepressiva (zie Professionele middelen), de Selective Serotonin Reuptake Inhibitors (SSRI's), voorkomt de heropname van serotonine door cellen vanuit het celvocht. Hierdoor zou meer serotonine aanwezig zijn waardoor signaaloverdracht bevorderd wordt. Men stelde daaruit de hypothese op dat depressie gepaard gaat met een tekort aan serotonine. Maar het is niet omdat de aanwezigheid van bepaald stoffen een stemmingsverbeterende werking zou hebben dat daaruit volgt dat het tegenovergestelde ontstaat door een tekort aan deze stoffen in het brein ('Het is niet omdat alles dat vliegt vleugels heeft dat daardoor alles met vleugels kan vliegen' Een struisvogel heeft vleugels maar kan niet vliegen). Je kan jezelf ook afvragen waarom er dan andere types antidepressiva verkocht worden. Men moet concluderen dat de mogelijke biologische verschijnselen achter een depressie nog niet ontrafeld zijn (Dehue, 2008). Hierbij ontken ik niet het feit dat een depressie achterliggende biologisch verschijnselen heeft. Maar als we ze niet kennen is het ook moeilijk om deze te wijzigen. Elk nieuw type van antidepressiva, voorbeeld SSRI's, werd dan ook per toeval ontdekt.

Professionele middelen

Zoals eerder vermeld is het opnieuw bekomen van voldoende emotionele voldoening de sleutel tot het oplossen van een depressie. Professionele hulp kan je hierbij helpen. De twee bekendste professionele middelen tegen een depressie zijn: antidepressiva en therapie. Antidepressiva hebben als doel om een gevoel van emotionele voldoening/geluk te creëren. Echter zo’n pillen lossen de redenen van het tekort niet op. Ze nemen dus enkel de symptomen weg. Hun emotionele gelukinducerende werking (“Prozac als aspirine voor de geest?!”) wordt trouwens sterk in twijfel getrokken, en er zouden veel nevenwerkingen zijn. Volgende boeken wijden hier dieper op uit: ‘Einde van de pyschotherapie’ van Paul Verhaeghe (2009) en ‘De depressie-epidemie’ van Trudy Dehue (2008). Laatstgenoemde auteurs, professoren in het vakgebied van de psychologie, bespreken tevens de winstgevende maar echter ook onethische praktijken die vaak achter de goedkeuring en propaganda van antidepressiva schuil houden.

Bij gesprekstherapie, of psychotherapie, wordt er idealiter voor een depressie op zoek gegaan naar de oorzaken van het emotioneel tekort dat ten grondslag ligt van de depressie, en een oplossing gevonden om opnieuw emotionele voldoening te bekomen. Daarnaast leidt de bekomen kennis ook tot meer inzicht hoe een nieuwe depressie, herval, te voorkomen. Dit kunnen pillen je niet leren. Helaas is psychotherapie vaak een moeilijk (de oorzaken kunnen soms diep verborgen of in ver in het verleden liggen (Vansant, 2007)) en confronterend proces en wordt het soms op onverstandige wijze vermeden of vroegtijdig stopgezet.

Ik beschouw psychotherapie als de enige goede professionele oplossing voor een depressie. Eventueel kunnen antidepressiva als ‘emotionele oppeppers’ genomen worden maar dit altijd in combinatie met psychotherapie.

Andere gevoelens

Een depressie kan allerlei negatieve emoties uitlokken. Het is daarom soms moeilijk om door de bomen het bos te zien, of met andere woorden de depressie te zien achter een verzameling aan negatieve emoties. Kort worden hier enkele belangrijke emoties opgesomd en de link met het gebrek aan emotionele voldoening.

Je emotioneel gekwetst voelen, komt vaak hand in hand voor met een depressief gevoel. Dit is zeker zo als je een psychisch trauma hebt opgelopen. Merk weliswaar het verschil op tussen het depressie gevoel en een gevoel van emotioneel gekwetst zijn, wat het gevolg is van emotionele schade – bijvoorbeeld door iemand die je verwijt of mishandelt. Bij het heengaan van iemand doet het verlies pijn – een vorm van emotioneel gekwetst zijn – en mogelijks kan je erna geen voldoening meer vinden omdat het verdriet te groot is of omdat de overleden persoon daarvoor instond. Als het gebrek aan voldoening aanblijft komt de persoon in kwestie in een depressie terecht.

Frustratie, haat en woede kunnen samen met de depressieve gevoelens ontspruiten uit een tekort aan emotionele voldoening. Deze andere gevoelens kunnen gericht zijn tegen anderen (externaliseren) maar ook tegen zichzelf (internaliseren). Je kunt namelijk teleurgesteld of boos zijn op jezelf omdat je niet kan instaan voor je emotionele voldoening. Je kan jezelf dan beginnen haten omwille van je eigen incompetentie en bijgevolg ook jezelf kwetsen. Iemand kan er bijvoorbeeld emotionele voldoening uit halen om zich op te maken en er mooi uit te zien, en zichzelf vervolgens beginnen haten wanneer hij of zij door omstandigheden naar eigen zeggen lelijk wordt. Ook uit teleurstelling wegens je eigen falen kan je een laag zelfbeeld krijgen en het geloof in jezelf verliezen, wat op zich weer je geloof in het kunnen bekomen van datgene wat je wilt naar beneden haalt. Dit vermindert dan weer je kans en inzet om een volgende voldoening te behalen en daardoor verlies je nog meer geloof in jezelf. Zo kom je in een neerwaartse spiraal terecht.

Rusteloosheid en slapeloosheid steken ook mogelijk de kop op door de onophoudelijke vragen waar het depressief gevoel vandaan komt, wanneer het zal eindigen en hoe dit probleem op te lossen. Het is gelijkaardig aan een dier dat onophoudelijk op zoek is naar voedsel. Mogelijks is men zich niet eens bewust van die onderliggende vragen en de ‘zoektocht’ naar een einde aan de depressie. Ook kunnen er gevoelens van machteloosheid en wanhoop optreden wanneer de depressie lang aansleept.

Een fysiek uitgehongerd iemand lijdt en komt uiteindelijk tot een onvermijdelijk einde. Emotionele uithongering kan ook leiden tot emotionele schade en pijn, maar een einde ligt niet vast. Helaas ontnemen sommigen zich toch van het leven wanneer de pijn ondraaglijk wordt of wanneer de wanhoop nabij is. Zelfmoord is het ergste gevolg van een depressie.

Een depressie of het hervallen erin voorkomen

Een depressie wordt opgelost door opnieuw emotionele voldoening te bekomen. Maar zal de voldoening dan aanblijven? Specifiek kan iemand de redenen achter zijn/haar gebrek aan emotionele voldoening teniet doen. In het voorbeeld van de SM-rechter is dit het toegeven aan het verlangen naar en het uitvoeren van SM waardoor wel een continue stroom aan voldoening bekomen wordt.

Maar aangezien ongeluk altijd om de hoek loert, is het best dat je een depressie kan voorkomen. Net zoals het lichaam haar weerstand kan verbeteren tegen ziektes kan een sterkere emotionele weerstand een depressie helpen voorkomen. Deze weerstand tegen depressie vertolkt zich onder andere in twee belangrijke zaken: emotionele veerkracht en relativeringsvermogen. Onder het eerstgenoemde wordt begrepen, opnieuw met een positieve blik naar het leven kijken en het op zoek gaan naar nieuwe emotionele voldoening. In de sport is dit bijvoorbeeld het opnieuw ‘er voor gaan’ na een nederlaag. Het is het emotioneel tekort in het verleden leggen en loslaten (“After all, you can’t change the past”), de blik vooruit wenden en op zoek gaan naar nieuwe voldoening. Relativeren helpt het tekort in een ander daglicht te brengen en daardoor mogelijks te minimaliseren. Relativeren is achterom kijken en de zaken in perspectief plaatsen waardoor het tekort mogelijk beperkt wordt. Bij een nederlaag in de sport kan men zich afvragen:“Was die nederlaag dan nu zo erg?! Zijn er geen belangrijkere zaken in het leven?”.

Gevoelig voor depressie

Het spreekt voor zich dat mensen die niet snel tevreden zijn of veeleisend zijn een grotere kans hebben op een depressie. Ook mensen met een gebrek aan initiatief zijn vatbaarder, aangezien voldoening dan minder in eigen handen ligt. Mensen in moeilijke omstandigheden (armoede, handicap, wees, …) hebben het natuurlijk ook moeilijker om geluk te vinden omdat ze al beperkt worden door die dwingende omstandigheden. Ook gevoelig voor depressie zijn individuen die onvoldoende beschikken over de methodes om een depressie te voorkomen: over weinig emotionele veerkracht of relativeringsvermogen beschikken. Ook pessimisme maakt gevoelig voor depressie. Daarnaast kan het moeilijker zijn voor mensen die niet gedijen in de huidige set van normen en waarden om emotionele voldoening te bekomen aangezien ze dan tegen deze in dienen te gaan.

Wat erfelijkheid betreft, geloof ik dat de gevoeligheid voor depressie gedeeltelijk erfelijk bepaald is. Maar een duidelijk gen of groep genen voor depressie is nog niet ontdekt, evenals het geval is voor andere psychische aandoeningen (Verhaeghe, 2009; 2012).

Interessante lectuur

Volgende boeken zijn aanraders: ‘De depressie-epidemie’ (Dehue, 2008), ’Alles is herinnering’ (Vansant, 2007), ‘Het einde van de psychotherapie’ (Verhaeghe, 2009) en ‘Identiteit’ (Verhaeghe, 2012). Het volgend artikel raad ik ook aan: Depressie: Geen pessimisme, maar een gebrek aan optimisme.

---

Opmerking

De Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM) is een Amerikaans handboek voor de diagnose en statistiek van psychische aandoeningen dat in de meeste landen een standaardwerk is in de psychiatrische diagnostiek. Het beschrijft dat iemand een ernstige depressieve stoornis bezit wanneer die persoon gedurende twee weken een neerslachtige stemming vertoont, een gebrek aan belangstelling heeft voor dagdagelijkse bezigheden of een gebrek aan levenslust vertoont. Het gebruik van de DSM in de praktijk wordt echter door sommigen bekritiseerd (Dehue, 2008; Verhaeghe, 2009).