Politieke moorden: de gebroeders de Witt

Op 20 augustus 1672, in het Rampjaar van de Nederlandse geschiedenis werden de broers Johan en Cornelis de Witt door een uitzinnige menigte gelynched en vermoord. Hoewel altijd werd gedaan alsof het 'gepeupel' van Den Haag spontaan achter deze moorden zat, blijkt het ware verhaal uiteindelijk heel anders. Het was niets anders dan een politieke moordpartij.

De gebroeders de Witt

Cornelis de Witt

Was geboren in Dordrecht, 15 juni 1623 – Den Haag, 20 augustus 1672 regent in Dordrecht. Hij was politiek commissaris tijdens de aanval op Chatham bij Londen. Hij werd op 20 augustus 1672 samen met zijn broer vermoord.

Johan de Witt

Eveneens geboren in Dordrecht op 24 september 1625 – Den Haag, 20 augustus 1672 was een telg uit een belangrijke regentenfamilie. Hij was raadpensionaris van Holland van 1653-1672 en daarmee de belangrijkste Nederlandse staatsman van zijn tijd. Johan de Witt speelde zijn broer Cornelis meerdere malen lucratieve baantjes en posities toe tijdens zijn raadpensionarisschap. In de tijd van Johan de Witt's 'regering' waren de regenten de machtigste groep en Johan's streven was om dat zo te houden. Dat impliceerde dat Johan het sterk opkomende en populaire Huis van Oranje politiek gezien wilde opzij zetten.

Samenwerking met Regent Cornelis de Graeff

• In de periode van zijn raadpensionarisschap was Johan de Witt buitengewoon bevriend met Cornelis de Graeff of de Heer van 'Polsbroek' (15 oktober 1599-1666). De Graeff was een Amsterdamse regent en burgemeester in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.
• De Graeff was een oom van Johan de Witt. De nauwe politieke samenwerking van beide mannen legde noch de Graeff noch Johan de Witt windeieren.
• Cornelis de Graeff maakte deel uit van een groep die na de dood van stadhouder Willem II (1626 - 1650), financiën en politiek in de Republiek bepaalde. Hij was een tegenstander van de Oranjes.
• Samen met de gebroeders Johan en Cornelis de Witt streefde de Graeff naar de volledige soevereiniteit van de republikeinse regenten en voor de afschaffing van de macht en het stadhouderschap van het Huis van Oranje-Nassau

Vijandschap met de Oranjes

Het Huis van Oranje was al sinds Willen van Oranje I, de Zwijger(1533 — 1584) bijzonder populair bij de bevolking van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.

• De opeenvolgende Oranjes: Willem de Zwijger, Prins Maurits (1567 – 1625), Frederik Hendrik (1584-1647) en Willem II, werden gezien als de redders van het vaderland, beginnende met Willem de Zwijger die oorspronkelijk stadhouder van de Republiek was voor Philips II van Spanje. Willem de Zwijger begon zich vrij te vechten van de overheersing van de Spaanse koning, waardoor de 80-jarige oorlog begon (1568-1648)
• In 1654 werd er vrede met Engeland gesloten met Oliver Cromwell in de hoofdrol (1599 –1658) waarbij de leiders van Holland onder andere Johan de Witt en Cornelis de Graeff, een geheime akte van Seclusie lieten opnemen, die de Republiek verbood de zoon van stadhouder prins Willem II automatisch als stadhouder aan te stellen. Voor de Engelsen was hiertoe de achterliggende reden dat ze wraakzuchtig gestemd waren voor de ondersteuning door de Republiek van de afgezette Karel II van Engeland (1630-1685). Karel II was een Stuart en gerelateerd aan het Huis van Oranje.

In 1660 werden Johan de Witt evenals Cornelis de Graeff door de Staten van Holland aangesteld als lid van de commissie ter educatie van prins Willem III van Oranje-Nassau (1650 - 1702), "het kind van staat". Deze benoemingen zullen niet toevallig zijn geweest, je kunt je vijand maar beter goed kennen en door die benoeming kreeg Johan de Witt een enorme vinger in de pap als het ging om de opvoeding van zijn politieke vijand.

Na de 2e Engelse oorlog (1665-1667) slaagden enige regenten erin om het Eeuwig Edict opgesteld te krijgen, waarin het stadhouderschap onverenigbaar werd verklaard met het kapitein-generaalschap. Johan de Witt steunde samen met zijn oom Andries de Graeff dit edict. Het mag duidelijk zijn dat Johan de Witt hiermee geen populariteit won bij de Oranje gezinde Nederlanders.

Impopulaire maatregelen en gedrag

• Johan de Witt maakte deel uit van de regenten kliek die koste wat koste de touwtjes in de handen wilden houden in de Nederlanden.
• Hoewel hij er oorspronkelijk in slaagde om de toekomstige macht van Prins Willem III te beperken door de Akte van Seclusie en het Eeuwig Edict haalde hij zich hierbij de vijandschap van de Orangisten op de hals.
• De bevolking wantrouwde hem toen hij een hand kreeg in de opvoeding van de jonge prins Willem.
• Johan de Witt zag de macht van het volk over het hoofd. In 1672 werden er bijelkaar een miljoen pamfletten over de Nederlanden verdeeld en verstrooid, die hoewel van verschillende fracties in de Nederlanden afkomstig (ook de regenten maakten gebruik voor hun zaak door dit soort pamfletten) zijn populariteit geen goed deden.
• Johan de Wit veranderde de pensioenen in de Nederlanden omdat dit de Republiek veel geld kon schelen. Deze pensioenen omvatten ook de weduwen pensioenen, van wie er veel waren vanwege de verschillende oorlogen die in die tijd werden gevoerd. Dat dit zijn impopulariteit nog eens verhoogde zal niemand verbazen.

Vijandschap met Cornelis Tromp

Cornelis Tromp 1629 — 1691 was de zoon van de beroemde Admiraal Maarten Harpenszoon Tromp (1598 – 1653.) Cornelis wilde niets liever dan in de voetsporen treden van zijn beroemde vader. In september 1645 werd hij door Stadhouder Frederik Hendrik van Oranje Nassau persoonlijk tot luitenant benoemd.

Tromp's incompetentie

Zijn loopbaan verliep niet naar wens. In december 1657 ging hij met een vloot naar de Middellandse Zee Dit leidde in 1658 tot een schandaal omdat Tromp zijn oorlogsschepen gebruikt bleek te hebben om er zelf handel mee te drijven.
Toen hij enige tijd later weer naar de Middellandse Zee voer ter versterking van de vloot van admiraal de Ruyter werd zijn schip geënterd nadat hij met zijn bemanning een drankgelag had gehad in Livorno.
Ondanks dat hij ongedisciplineerd, arrogant gedrag vertoonde en hij zich de vijandschap van de Ruyter op zijn hals haalde werd hij in 1653 benoemd tot schout-bij-nacht van de Admiraliteit van Amsterdam. Hetzelfde Amsterdam waar Cornelis de Graeff de scepter zwaaide. Het is bekend dat Johan de Witt over deze benoeming van de incompetente maar bijzonder rijke Tromp ruzie maakte met zijn oom.

Tromp's vijandschap met Michiel de Ruyter en Johan de Witt

Tromp werd in 1665 als luitenant-admiraal voorlopig tot bevelhebber aangesteld en meende dat hij de benoeming veilig op zak had totdat de Ruyter op 11 augustus onverwachts terugkeerde. Tromp was woedend en jaloers. Hij overwoog even zich helemaal uit de zeedienst terug te trekken, alles liever dan onder de Ruyter, die al vaak genoeg in aanraking was gekomen met Tromp's incompetente gedrag, te moeten dienen. Tromp's zogenaamde roem op dat moment was voornamelijk te danken aan de nagedachtenis van zijn geliefde vader Maarten en het feit dat hij de kampioen van de Oranjepartij was. (Altijd de goedheid van Frederik Hendrik indachtig.) Hij had op zee immers nog nooit een overwinning behaald.

Opnieuw onder bevel van Michiel de Ruyter in de Tweedaagse Zeeslag (4-5 augustus 1666), versloeg Tromp de Britse achterhoede, zijn eerste echte overwinning . Hij had zich daarbij echter zo ver van de in het nauw gebrachte hoofdmacht van de vloot verwijderd dat hij ze niet meer te hulp kon komen. De Ruyter was snel om Tromp zijn nederlaag te verwijten.

Tromp gedroeg zich bij de publieke discussie die daarover ontstond zo slecht dat hij op 13 augustus 1666 opnieuw op non-actief gesteld werd. Dit nam hij Johan de Witt persoonlijk zeer kwalijk. Het is niet ondenkbaar dat Johan de Witt hier het voortouw had genomen: per slot van rekening was hij al tegen Tromp's benoemingen door de stad Amsterdam geweest.

De moord op de gebroeders de Witt

In 1672 keerde het tij voor Tromp en de Orangisten. Lodewijk XIV van Frankrijk viel de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden binnen. De pro-Franse politiek van de gebroeders de Witt mislukte daardoor totaal.
Door het oprukken van de Franse troepen zag de Oranjepartij de kans schoon de staatsgezinde regenten ten val te brengen. In de meeste Staten namen ze met geweld de macht over. De zieke Cornelis moest als Dordts raadslid zijn handtekening zetten onder de herroeping van het Eeuwig Edict.

In augustus 1672 werd Cornelis door barbier Willem Tichelaar beschuldigd van het beramen van een moordpoging op prins Willem Cornelis werd gevangengezet in de Gevangenpoort in Den Haag. Ondanks ernstige martelingen bekende Cornelis deze beschuldigingen niet.
Tromp's zwager, de beruchte intrigant Johan Kievit, die wegens verraad bij afwezigheid ter dood werd veroordeeld keerde terug uit ballingschap in Engeland. Er wordt verondersteld dat Kievit zijn zwager meetrok bij de beraming van de moord op de gebroeders Cornelis de Witt.

Op 20 augustus 1672 lokten Tromp en Frederik van Nassau Johan de Witt met een vervalste brief naar de Gevangenpoort in Den haag waar zijn broer Cornelis wegens landverraad gevangen gehouden werd.
Johan de Wit was juist afgetreden als raadpensionaris. Hij kwam zijn broer uit de gevangenis ophalen. Toen de broers de Gevangenpoort wilden verlaten werden zij aangevallen door een woedende en opgehitste menigte. Het vluchten werd hen onmogelijk gemaakt, iemand had het cordon van de cavallerie bij de Gevangenpoort terug geroepen. Een contingent bemanning van Tromp versperde de gebroeders de weg. Tromp had in een herberg in Den Haag aan een dozijn mannen van de burgerwacht de opdracht gegeven om de gevangenis te bestormen.
Toen beide broers op brute wijze waren gelynched ging Tromp naar buiten om hun verminkte lijken te bekijken waarbij hij goedkeurende opmerkingen maakte.

Tot slot

Eeuwenlang werd er verondersteld dat de broers de Witt waren omgebracht door een opgezweepte volksmenigte en dat de lynchpartij een uitbarsting ter plaatse was geweest. Nu meer dan 300 jaar later is het duidelijk dat de moord op de broers moedwillig werd beraamd. Er gaan stemmen op dat de lynchers niet bestonden uit gepeupel maar uit 'eerzame' burgers van Den Haag, die het regentschap zat waren en de macht van de Orangisten wilden benadrukken. Het mag duidelijk zijn dat financiële en politieke motieven bij deze moorden een zwaar wegende rol hebben gespeeld.
Cornelis Tromp sleet zijn laatste jaren in dronkenschap en angst, omdat hij dacht dat hij bij zijn dood wel naar de hel zou gaan.
Al bijzonder snel werd deze 20ste augustus 1672 als een zwarte dag in de geschiedenis van de Nederlanden bestempeld.
Het standbeeld van Johan de Witt op de Plaats in Den Haag wijst met zijn vinger naar de plek waar hij en zijn broer gelyncht zijn.

Lees verder

• Politieke moorden: Graaf Floris V
• Politieke moorden begaan door de hertog van Alva
• Politieke moorden: Johan van Oldenbarnevelt
• Politieke moorden: Willem van Oranje