De president is dood: wat nu?

Je wilt er liever niet over nadenken, maar het zou zomaar kunnen gebeuren: een extremist schiet de president dood. Het zou niet de eerste keer zijn dat een Amerikaanse president het leven laat tijdens de regeerperiode. Hoe gaat het dan verder? Het is in het verleden ook al negen keer voorgekomen dat een president de termijn niet volmaakt. In het geval van overlijden is er een wet die de opvolging van de Amerikaanse president tot in detail regelt, niet enkel een overname door de vice-president.

• Vorige keren dat de president dood ging of aftrad
• Het 25e amendement en presidentiële opvolging
• De lijst van opvolging na de dood of het aftreden van de president

Vorige keren dat de president dood ging of aftrad

Vers in het geheugen van veel mensen ligt natuurlijk de aanslag op Kennedy, maar in totaal overleden acht Amerikaanse presidenten tijdens hun regeerperiode. Slechts één president heeft zich ooit zelf teruggetrokken: Richard Nixon.

1. William Henry Harrison

Hij werd op 4 maart 1841 ingezworen en stierf een maand later. Hij had een 2,5 uur durende redevoering gehouden buiten in de kou en weigerde een jas te dragen. Drie weken later vatte hij kou en stierf aan een longontsteking na 30 dagen als president. In hoeverre de redevoering in de kou en de ziekte verbonden zijn, is onderwerp van debat.

Dit was de eerste keer dat een president overleed tijdens de regeerperiode en de grondwet was onduidelijk: er stond wel in dat de vicepresident hem moest opvolgen, maar niet of deze ook volledig president werd of slechts in naam van de vorige regeerde. Ook was niet duidelijk of de vicepresident de regeerperiode moest volmaken tot er weer gewoon verkiezingen waren of dat hij zou aanblijven enkel totdat nieuwe noodverkiezingen waren uitgeschreven. Na overleg met opperrechter Roger Taney kwam men tot de conclusie dat de vicepresident officieel president was als hij de eed aflegde. Vicepresident Tyler deed dat en volgde dus Harrison op. Na debat in het Congres werd besloten dat Tyler de termijn van Harrison zou volmaken.

2. Zachary Taylor

Op 5 maart 1849 werd Zachary Taylor ingezworen als twaalfde president. Na 16 maanden stierf hij op 9 juli 1850 aan acute gastro-enteritis oftewel buikgriep nadat hij tijdens Onafhankelijkheidsdag allerlei gerechten had geproefd. Theorieën over eventuele vergiftiging doen de ronde, maar zijn niet meer te bevestigen. Vicepresident Millard Fillmore volgde hem op.

3. Abraham Lincoln

Een van de beroemdste Amerikaanse presidenten begon zijn presidentschap op 4 maart 1847. Hij werd ingezworen voor een tweede termijn in de roerige tijd van de Burgeroorlog. Veertig dagen daarna werd hij doodgeschoten door John Wilkes Booth in een theater. Het was de eerste keer dat een president door een aanslag om het leven kwam. Vicepresident Andrew Johnson nam het stokje over.

4. James A. Garfield

Ingezworen op 4 maart 1881, Garfield werd op 2 juli 1881 getroffen door twee kogels uit het geweer van Charles J. Guiteau. De eerste kogel schampte zijn arm, maar de tweede belandde in het lichaam. Alexander Graham Bell’s metaaldetector had hem kunnen redden als men maar had opgemerkt dat het apparaat in de war werd gebracht door het metalen bedframe. Uiteindelijk stierf Garfield aan zijn verwondingen op 19 september 1881. De meeste experts geloven dat tegenwoordig Garfield de aanslag had overleefd. Vicepresident Chester A. Arthur werd de nieuwe president.

5. William McKinley

McKinley werd de 25e president van de VS in 1897 en werd herkozen in 1900. Op 5 september 1901 vuurde Leon Frank Czolgosz twee schoten af waarvan de tweede de president vol raakte. Doktoren durfden het pas uitgevonden röntgenapparaat niet te gebruiken en omdat het beter leek te gaan met McKinley, besloten ze de kogel met rust te laten. Acht dagen later overleed McKinley aan gangreen als gevolg van de wond. Vicepresident Theodore Roosevelt volgde hem op.

6. Warren G. Harding

Op 4 maart 1921 ingezworen als 29e president, Warren Harding maakte de eerste termijn niet vol. Aan het einde van juli 1923 kreeg hij voedselvergiftiging, gevolgd door longontsteking en uiteindelijk een hartaanval of hersenbloeding op 2 augustus 1923. Vicepresident Calvin Coolidge werd nog diezelfde dag ingezworen.

7. Franklin D. Roosevelt

De oorlogspresident heeft als enige meer dan twee termijnen gediend. Op 4 maart 1933 begon zijn presidentschap en hij werd tot drie maal toe herkozen. Vanaf 1940 ging zijn gezondheid achteruit met name door zijn verlamming, stress en kettingroken. Omdat men al verwachtte dat Roosevelt niet lang meer te leven had, koos men strategisch voor Harry S. Truman als vicepresident en niet de pro-sovjet Henry Wallace. Na de beroemde Yalta conferentie van februari 1945 waarin hij met Stalin en Churchill de verdeling van Duitsland en andere landen na de oorlog besprak, keerde Roosevelt terug naar de VS. Op 12 april 1945 kreeg hij hoofdpijn en stierf aan een inter-cerebraal hematoom (een hersenbloeding na een gebarsten bloedvat). Zoals gepland volgde Harry Truman hem op.

8. John F. Kennedy

Ook mensen die niet 1963 hebben meegemaakt, weten van de aanslag op Kennedy’s leven in Dallas. Kennedy was op 20 januari 1961 ingezworen en stierf twee jaar later op 22 november. Lee Harvey Oswald was de hoofdverdachte, maar hij werd op zijn beurt vermoord door Jack Ruby voordat er een proces was gestart. Er zijn vele onderzoeken gedaan of Oswald wel daadwerkelijk de moordenaar was en of hij alleen werkte of niet. Door de grote populariteit van Kennedy kwam de aanslag en de dood als een schok. Vicepresident Lyndon B. Johnson maakte Kennedy’s termijn vol.

9. Richard Nixon

Na het Watergate-schandaal werd het “Tricky Dick” te heet onder de voeten en trad hij op 9 augustus 1974 af. Hij was ingezworen op 20 januari 1969 en werd herkozen voor een tweede termijn, maar maakte dat dus niet vol. Vicepresident Gerald Ford nam over en verleende hem gratie op 8 september 1974.

Het 25e amendement en presidentiële opvolging

Zoals de opvolging van William Harrison werd geregeld, is het dus telkens weer gedaan. Echter, pas in 1967 werd deze gang van zaken formeel in wet vastgelegd als het 25e amendement aan de grondwet.

• Het eerste artikel zegt dat op het moment dat de president dood is, verwijderd is van zijn ambt of uit vrije wil is afgetreden, de vicepresident in beeld komt. Dit gebeurt dus alleen als het ambt echt vrij is gekomen.
• Het tweede artikel stelt dat de president direct een vicepresident moet benoemen als die post vacant is welke bevestigd moet worden door stemming in het Congres. Dit is om de mogelijkheid te voorkomen dat een president het leven laat zonder dat er een vicepresident is.
• Het derde artikel stelt dat de vicepresident de touwtjes in handen heeft nadat de president een geschreven verklaring heeft gegeven dat hij niet in staat is te regeren. Deze verklaring gaat naar de president pro tempore (hoogste senator, meestal de oudste senator van de meerderheidspartij) en de spreker van het Huis van Afgevaardigden. Totdat de verklaring is ingetrokken is de vicepresident zijn vervanger. Een dergelijke verklaring kan worden afgegeven bijvoorbeeld als de president een operatie onder narcose moet ondergaan. Dit is onder meer onder George W. Bush twee maal gebeurd.
• Het vierde artikel regelt dat als de vicepresident, een meerderheid van het kabinet of het Congres vinden dat de president niet in staat is te regeren, zij hem uit het ambt kunnen zetten totdat hij een verklaring afgeeft dat hij wel kan regeren (mits deze geaccepteerd wordt door tweederde van het Congres).

Met dit amendement is de mogelijkheid ontstaan om de president uit zijn ambt te zetten zonder een impeachment-procedure te starten als deze niet meer geschikt wordt geacht te regeren. Tot op heden is deze procedure nog nooit in gang gezet.

De lijst van opvolging na de dood of het aftreden van de president

In de Presidential Succession Act van 1947 is precies vastgelegd in welke volgorde de opvolging geregeld is tot op 18 personen van de president. De volgorde van ministers is in de volgorde waarin de departementen werden gecreëerd.

1. Vicepresident
2. Voorzitter (Speaker) van het Huis van Afgevaardigden
3. President pro tempore (Senaat)
4. Minister van Buitenlandse Zaken
5. Minister van Financiën
6. Minister van Defensie
7. Attorney General (hoogste advocaat in het Witte Huis)
8. Minister van Binnenlandse Zaken
9. Minister van Landbouw
10. Minister van Handel
11. Minister van Werkgelegenheid
12. Minister van Gezondheid en Welzijn
13. Minister van Huisvesting en Stadsontwikkeling
14. Minister van Verkeer
15. Minister van Energie
16. Minister van Onderwijs
17. Minister van Veteranenzaken
18. Minister van Binnenlandse Veiligheid

Volgens de grondwet van de VS mag niemand onder 35 jaar het ambt van president uitoefenen, moet de president minimaal 14 jaar in de VS gewoond hebben en zijn mensen die niet in de VS geboren zijn uitgesloten. Dit geldt ook voor de lijst van opvolging: als het zover zou komen dat iemand onder 35 jaar of die minder dan 14 jaar in de VS heeft gewoond of elders geboren is de volgende in lijn zou zijn, wordt hij/zij overgeslagen.

Mocht een president overlijden voordat inauguratie plaatsvindt, geldt de opvolgingslijn ook. Dan wordt dus de vicepresident direct ingezworen als president. Mochten alle 18 personen tegelijkertijd overlijden (bijv. door een nucleaire aanval), is er grondwettelijk niets vastgesteld. Om die reden kan er een soort “mogelijke opvolger” aangesteld worden die zich op een andere plek bevindt. Tijdens de inauguratie van Barack Obama in 2008 was bijvoorbeeld Minister van Defensie Robert Gates om die reden afwezig.

Verder is er een probleem mocht ooit een kabinetslid president worden: zowel het Huis van Afgevaardigden kan een nieuwe spreker benoemen als de Senaat een nieuwe President pro tempore. De hoogste persoon neemt dan automatisch de macht over.

Lees verder

• Barack Obama als president van Amerika