Wie kunnen de Amerikaanse president tussentijds opvolgen?

Elke vier jaar kiest het Amerikaanse volk zijn president, de persoon die het hoogste gezag van de Verenigde Staten van Amerika vertegenwoordigt. Een gekozen president heeft voor de verkiezingsdatum een vicepresident benoemd, de persoon die hem opvolgt als hij overlijdt, aftreedt of wordt afgezet. In de geschiedenis van de Amerikaanse presidenten zijn tijdens hun ambtsperiode acht presidenten overleden en is er één afgetreden. In alle negen gevallen zijn ze opgevolgd door hun vicepresident, de eerste in lijn van opvolging. Maar wie komen behalve de vicepresident nog meer in aanmerking om de president tussentijds op te volgen? De president treedt op als het staatshoofd van de Verenigde Staten van Amerika, de persoon die het hoogste gezag van het land vertegenwoordigt. Hij is het hoofd van de uitvoerende macht en daarnaast opperbevelhebber van het Amerikaanse leger.

Amendment XXII

Door het Amerikaanse Congres, de wetgevende instantie van de federale overheid, wordt op 21 maart 1947 het 22ste amendement (Amendment XXII) aangenomen waarin een tijdslimiet is opgenomen voor de persoon die het ambt van president van de Verenigde Staten van Amerika uitoefent. De ratificatie, de aanname van het verdrag door 36 van de (toen) 48 staten vindt plaats op 27 februari 1951. Vanaf dat moment is aan de Amerikaanse grondwet officieel de regel toegevoegd dat een door het volk gekozen president zich eenmaal herkiesbaar kan stellen. Sinds de ratificatie zijn Dwight Eisenhower, Richard Nixon, Ronald Reagan, Bill Clinton, George W. Bush en Barack Obama twee keer gekozen.

Een gekozen president kan maximaal acht jaar (twee termijnen van vier jaar) de functie van president uitoefenen. Als een ander persoon dan de gekozen president, doorgaans de vicepresident, tussentijds de functie van president langer dan twee jaar uitoefent, mag deze persoon eenmaal worden gekozen. Als diegene korter dan twee jaar deze functie uitoefent, mag hij tweemaal worden gekozen (één verkiezing en één herverkiezing).

Joe Biden, Amerikaanse president vanaf 20 januari 2021

De termijn van een door het Amerikaanse volk gekozen president duurt exact vier jaar; de ambtsperiode van de op 3 november 2020 gekozen Democraat Joe Biden (1942) duurt van 20 januari 2021, 12.00 uur ’s middags tot 20 januari 2025, 12.00 uur ’s middags. Net als bij al zijn voorgangers blijft zijn aanspreekvorm na het presidentschap Mr. President. Tussen 1789 en 1933 liep een vierjarige presidentstermijn telkens van 4 maart tot 4 maart; sinds 1937 wordt een president elke vier jaar op 20 januari geïnaugureerd.

Wie komen in aanmerking voor het tussentijds opvolgen van de president?

Als de zittend president om welke reden dan ook aftreedt komen de drie personen in de volgende functies het eerst in aanmerking hem op te volgen:

• de vicepresident (Kamala Harris);
• de voorzitter van het Huis van Afgevaardigden;
• de voorzitter van de Senaat.

Ministers

Op de lijst met personen die vervolgens in aanmerking komen de president tussentijds op te volgen staan alle ministers van de verschillende departementen. In volgorde van opvolging zijn dit de ministers voor buitenlandse zaken, financiën, defensie, justitie, binnenlandse zaken, landbouw, handel, arbeid, volksgezondheid en sociale zaken, onderwijs, volkshuisvesting en stedelijke ontwikkeling, transport, energie, veteranenzaken en binnenlandse veiligheid. De lijst is indrukwekkend (een willekeurige monarchie heeft minder troonopvolgers) en in feite onnodig lang want in alle negen gevallen in de Amerikaanse geschiedenis vanaf 1789 waarin de president moest worden opgevolgd is een succesvol beroep gedaan op de vicepresident, de eerste in de lijn van de opvolging.

Vicepresident wordt president

Nadat George Washington in 1789 is beëdigd tot eerste president van de Verenigde Staten zijn acht zittende presidenten komen te overlijden tijdens hun ambtstermijn:

• William Henry Harrison (1841), opgevolgd door John Tyler;
• Zachary Taylor (1850), opgevolgd door Milliard Fillmore;
• Abraham Lincoln (1865), opgevolgd door Andrew Johnson;
• James A. Garfield (1881), opgevolgd door Chester A. Arthur;
• William McKinley (1901), opgevolgd door Theodore Roosevelt;
• Warren G. Harding (1923), opgevolgd door Calvin Coolidge;
• Franklin D. Roosevelt (1945), opgevolgd door Harry S. Truman;
• John F. Kennedy (1963), opgevolgd door Lyndon B. Johnson.

Alle overleden presidenten zijn opgevolgd door hun vicepresident; de laatste vier (Roosevelt, Coolidge, Truman en Johnson) zijn aan het eind van de lopende termijn vervolgens door het Amerikaanse volk gekozen tot president. Theodore Roosevelt is bij zijn beëdiging 42 jaar en daarmee de jongste persoon ooit die (indirect) president van de Verenigde Staten is geworden.

William Henry Harrison

William Henry Harrison is de eerste president die tijdens zijn presidentschap komt te overlijden. Precies een maand na zijn inauguratie in 1841 sterft Harrison en hij is daarmee de man die in de Amerikaanse geschiedenis het kortst president is geweest. James A. Garfield houdt het in 1881 iets langer vol; een half jaar na zijn inauguratie overlijdt de 49-jarige president.

Abraham Lincoln

Abraham Lincoln is in 1865 de eerste president die aan een tweede termijn begint. Lincoln is tevens de eerste president die wordt vermoord. De fatale moordaanslag vindt plaats zes weken nadat hij aan zijn tweede termijn is begonnen. William McKinley is aan het begin van de vorige eeuw na Lincoln de tweede president die wordt herkozen maar ook hij ondergaat hetzelfde lot; hij overlijdt een half jaar na zijn tweede inauguratie als gevolg van een aanslag.

Woodrow Wilson

Na 132 jaar en 28 presidenten is Woodrow Wilson na George Washington pas de tweede president die wordt herkozen en tussen 1913 en 1921 twee volle termijnen uitdient. Daarna gebeurt dit vaker, met Franklin. D. Roosevelt en Dwight Eisenhower. De laatste decennia is een herverkiezing en uitdiening van twee volle termijnen eerder gewoonte dan uitzondering. Sinds Ronald Reagan hebben vanaf 1981 alleen George H.W. Bush (de vader van de latere president George W. Bush) en Donald Trump één termijn uitgediend.

Franklin D. Roosevelt

Tussen Woodrow Wilson en Dwight Eisenhower is de Democraat Franklin D. Roosevelt met ruim twaalf jaar tussen 1933 en 1945 de langstzittende president ooit in de Amerikaanse geschiedenis en de enige die driemaal is herkozen. Roosevelt maakt in zijn presidentsjaren veelvuldig gebruik van de in die jaren opkomende media, met name de radio. Hij begint op 4 maart 1945 aan zijn vierde termijn maar overlijdt zes weken later, na een presidentschap van twaalf jaar en 39 dagen.

Richard Nixon

Republikein Richard Nixon is de enige president die vrijwillig is afgetreden. Als gevolg van de Watergateaffaire hangt Nixon een ‘impeachment’ boven het hoofd, een afzettingsprocedure door het Huis van Afgevaardigden en de Senaat om de president uit zijn functie te ontheffen. Om een daadwerkelijke afzetting te voorkomen treedt Nixon op 9 augustus 1974 af. Ook hij wordt opgevolgd door zijn vicepresident, Gerald Ford.

Twee presidenten ondergaan wel een afzettingsprocedure: Andrew Johnson in 1868 en Bill Clinton in 1999. Beide presidenten weten een afzetting te voorkomen omdat de vereiste meerderheid daarvoor niet wordt gehaald.