Parlement en regering

Het parlement en de functies van het parlement staan centraal. En ook de trend hoe de regering tegenwoordig aan macht inwint bij het parlement. En tot slot wordt er iets gezegd over de verschillende soorten staatshoofden.

Montesquieu

Volgens Montequieu leidt concentratie van macht tot machtsmisbruik. Daarom is er een scheiding der machten nodig: wetgevende macht door het parlement, uitvoerende macht door regering, rechterlijke macht door rechtbanken en –colleges. In de praktijk is er een vermenging, maar ze functioneren wel volstrekt autonoom van elkaar. In parlementaire regimes (zoals Nederland en Belgie) treedt er altijd een vorm van samenwerking op. Het parlement moet vertrouwen schenken aan de regering, de koningin legt de eed af voor het parlement. In een presidentieel regime (VS) is de scheiding veel strakker. Parlement en regering wordt afzonderlijk gekozen, de president hoeft geen verantwoording af te leggen aan het parlement. De president is het hoofd van de regering, en het parlement kan de regering in principe niet naar huis sturen (alleen dmv impeachment-procedure). Door middel van checks and balances (de drie machten houden elkaar in evenwicht en controleren elkaar vaak), wordt de almacht van de president ingeperkt.

Parlementen

Door middel van verkiezingen wordt een wetgevende vergadering (=parlement) aangewezen. Deze zijn niet altijd gekozen, in GB bv. worden de leden van het House of Lords aangesteld door de vorst. In de meeste democratische stelsels wordt het parlement echter rechtstreeks gekozen door de bevolking. Parlementen kunnen zowel uit een of twee (bicameralisme) bestaan. Als er twee kamers zijn (zoals in NL), wordt de Tweede Kamer (van volksvertegenwoordigers) rechtstreeks gekozen, en gelden er meer getrapte procedures voor de Eerste Kamer (of Senaat). Voordelen van twee kamers zijn: ander profiel (tweede kamer speelt in op actualiteit en direct debat), verschillende verkiezingen (zorgt voor betere overgangen), evenwichtige vertegenwoordiging (in VS levert elke staat twee senatoren, ongeacht het aantal inwoners) en vertraging (zodat besluiten niet overhaast genomen kunnen worden.

Functies van het parlement:

1. Representatie
Parlementen vertegenwoordigen het volk, de kiezers. Daardoor functioneren ze als een structurele verbinding tussen de burgers enerzijds en het politiek systeem anderzijds. De verscheidenheid van de bevolking komt op de een of andere manier tot uiting in de samenstelling van het parlement. Gerrymandering: kiesdistricten met grillige grenzen, zodat geografisch geconcentreerde minderheidsgroepen toch vertegenwoordigd worden in het parlement. Paritaire democratie: mensen die vinden dat de helft van het parlement uit vrouwen moet bestaan omdat ook de helft van de bevolking uit vrouwen bestaat.

2. Wetgeving
De wetgevende functie is de kerntaak van het parlement. Het initiatief gaat meestal uit van de regering, het parlement keurt het goed. Omdat er veel voorstellen binnenkomen is het lastig om een voorstel op de agenda te krijgen. In tweekamerstelsels is dat nog lastiger, soms moeten de twee kamers gelijklopende bevoegdheden uitoefenen, een voorstel moet dan door de eerste en tweede kamer worden goedgekeurd. In andere systemen geldt dat een voorstel maar in een kamer goedgekeurd hoeft te worden. Het parlement kan zijn wetgevende functie niet uitoefenen zonder de medewerking van het staatshoofd en de regering. In monarchien is de rol van het staatshoofd puur een formaliteit. Wetten gaan pas in nadat ze openbaar zijn gemaakt, zodat burgers in principe op de hoogte zijn.

3. Deliberatie
In het parlement wordt gesproken over het bestuur van het land. Vooral voor belangrijke wetten komt er een parlementair debat waarin argumenten voor en tegen worden uitgewisseld. Politieke beslissingen worden dus genomen op basis van goede argumenten en een open debat. Oppositiepartijen kunnen niet alleen argumenten tegen aanvoeren, maar ook vertragings- en proceduretechnieken uitvoeren (bv. filibusteren: in de VS mogen parlementsleden niet onderbroken worden en kunnen zo urenlang aan het woord blijven om het stemmen over een wetsvoorstel uit te stellen).

4. Controle
Parlementen controleren de uitvoerende macht (regering) en maakt daarbij gebruik van een rekenkamer om na te gaan of de regering zich aan de begroting houdt. Parlementen kunnen vragen stellen aan bewindvoerders, waarop ministers en staatssecretarissen zich moeten verantwoorden voor het parlement. Bij ernstige gevallen kan het parlement een onderzoek of enquete instellen.

Juridisch gezien ligt de macht bij het parlement, de regering voert uit. In de praktijk is er in de meeste landen een trend waarin het parlement aan macht verliest ten voordele van de regering. Twee regimes:

1. Parlementair: De regering en het staatshoofd zijn afhankelijk van het vertrouwen van het parlement. Leden van de volksvertegenwoordiging worden rechtstreeks gekozen en zij kiezen op hun beurt de regering en evt. het staatshoofd. Het parlement beslist of de regering naar huis wordt gestuurd. Een manier om de macht van het parlement te beperken is een motie van wantrouwen (Belgie en Duitsland).
2. Presidentieel: De president wordt rechtstreeks door de burgers gekozen, en hij ontleent daaraan een grote mate van autoriteit (VS). De president treedt op als staatshoofd en regeringsleider. Het ambtstermijn ligt op vier jaar en behalve de impeachment-procedure kan de president niet naar huis worden gestuurd. Het systeem in Frankrijk wordt ook wel semi-presidentieel genoemd, omdat de eerste minister aan het hoofd van de regering staat ipv de president. De eerste minister moet het vertrouwen hebben van het parlement.

In een presidentieel regime benoemt de president zelf de ministers.
Bij parlementaire regimes beslist het parlement over de vorming van een nieuwe regering. Bij een tweepartijensysteem haalt een partij de meerderheid en vormt zelf een regering. Bij een proportioneel systeem moeten er meestal coalities gevormd worden. Vereisten voor coalities:

• Minimal winning: bevat geen enkele partner die overbodig is. Als er een partner wegvalt, is er geen meerderheid meer.
• Minimal number: bereikt de nodige meerderheid met het kleinst mogelijk aantal partners (liever een partij met 20% dan twee met 10%)
• Minimal weight: coalitie is zo klein als binnen de gegeven omstandigheden mogelijk is (liever meerderheid met 51% dan met 60%)
• Minimal distance: het is niet rationeel om een coalitie aan te gaan met een partner die ideologisch ver verwijderd is, is problematisch.

In de meeste democratieen is een trend te zien naar een grotere invloed van de regering ten koste van het parlement. Dat komt vooral omdat er meer bestuurd moet worden en burgers steeds meer overlaten aan de overheid.

De uitvoerende macht ligt in principe bij de regering en het staatshoofd. In de meeste landen wordt een onderscheid gemaakt tussen beide functies. Het staatshoofd laat zich meestal niet in met dagelijks beleid maar verzorgt ceremoniele functies. NL: koningin heeft protocollaire functie. Ze kan wel informeel invloed uitoefenen op de beleidsvoerders. Er is slechts een moment waar het staatshoofd een duidelijke politieke rol speelt: bij de vorming van een nieuwe regering na een verkiezing, dan voert hij/zij gesprekken met toppolitici en benoemt een formateur.

De belangrijkste persoon binnen een regering is de eerste minister of minister-president (ook premier genoemd). Hij is de spreekbuis en woordvoerder van de regering. Bij een eenpartijregering is de premier partij- en regeringsleider, bij coalitieregeringen treedt de premier op als coach van de hele regeringsploeg, dus handhaaft de partij zijn eigen woordvoerder.
In de meeste republieken bestaat er zowel de functie van premier als van president. In de VS is de president echter tegelijk staatshoofd en regeringsleider.