Presidentsverkiezing Amerika: het kiesstelsel uitgelegd

Om de vier jaar kiest Amerika een nieuwe president. Maar voor veel Europeanen is de weg naar het Witte Huis ingewikkeld en verwarrend. Daarom is het zinvol om de belangrijkste details van het Amerikaanse kiesstelsel nog eens uit te leggen. Wie kan er president worden en wie kan er stemmen? Hoe kan men kiezen en wat is de rol van de kiesmannen? Hoe functioneren de voorverkiezingen (primaries)? En waarom zijn de Amerikaanse verkiezingen altijd op een dinsdag?

Hoe wordt de Amerikaanse president verkozen?

Op 3 november 2020 kozen de Amerikaanse burgers voor de 59ste maal een president. Bij de vorige presidentsverkiezingen in 2016, werd Donald Trump voor een eerste termijn gekozen. Om de vier jaar bepalen de stemgerechtigden via indirecte verkiezingen wie de nieuwe president van de Verenigde Staten wordt. Samen met de presidentsverkiezing, worden ook alle 435 zetels in het Huis van Afgevaardigden en een derde van de 100 senaatszetels vergeven. De afgevaardigden van beide kamers worden rechtstreeks door het volk gekozen. De nieuwe regeerperiode vangt aan in januari 2021. De aftrap bij de presidentsverkiezingen geeft van oudsher het kleine dorpje Dixville Notch in New Hampshire. De bewoners daar konden op 3 november vanaf 00:00 uur lokale tijd hun stem uitbrengen. Geleidelijk aan kwamen dan verder westelijk gelegen staten aan de beurt.

Wie kan Amerikaans president worden?

Amerikaans president kan iedere in Amerika geboren burger worden, die ten minste 35 jaar oud is en 14 jaar zonder onderbreking in de Verenigde Staten woonachtig is. Een regeringsperiode duurt vier jaar. Herverkiezing is slechts eenmaal mogelijk. De partijen kiezen hun topkandidaat lang voor het moment van de daadwerkelijke verkiezing. Meestal strijden meerdere kandidaten in de voorverkiezingen om de stemmen in de staten. Tussen het besluit om je kandidaat te stellen en het moment van daadwerkelijke ambtsaanvaarding, kunnen wel twee jaar verstrijken. Wie Amerikaans president wil worden, moet dus heel wat geduld en doorzettingsvermogen bezitten.

Welke Amerikanen mogen stemmen?

Stemgerechtigd is elke burger van 18 jaar en ouder die in een van de 50 Amerikaanse staten of in de hoofdstad Washington woont. Uitgezonderd daarvan zijn de bewoners van de overzeese gebieden zoals Puerto Rico, illegale immigranten, gedetineerden en ex-gedetineerden, waarbij de status van Amerikaans staatsburger is ingetrokken. Amerikaanse burgers die buiten de Verenigde Staten wonen, bezitten dezelfde rechten. Zij kiezen in de staat waar ze hun laatste woonplaats in de Verenigde Staten hadden. In totaal zijn ongeveer 200 miljoen Amerikanen stemgerechtigd.

Hoe kunnen Amerikanen stemmen?

In de Verenigde Staten is het een eigen verantwoordelijkheid van de kiezers om zich te laten registreren voordat ze kunnen stemmen. Die registratieplicht is er de oorzaak van dat Amerika een relatief lage opkomst van kiezers kent, doorgaans iets meer dan 50 procent. Dat is beduidend lager dan het Europese gemiddelde. Aangezien elke staat zijn eigen stembepalingen kent, kan het verloop van de verkiezingen van staat tot staat ook aanzienlijk verschillen:

• in Oregon bijvoorbeeld, kan men uitsluitend per brief stemmen;
• in sommige andere staten bestaat de mogelijkheid van “eerder stemmen” (Early Select), wat wil zeggen dat de kiezers hun stem kunnen uitbrengen vóór de eigenlijke dag van de verkiezingen.

Het fenomeen kiesmannen

De Amerikaanse president wordt niet rechtstreeks door het volk gekozen maar indirect via het kiescollege (Electoral College). De jury selecteert 41 dagen na de officiële dag van de verkiezingen in een geheime stemming de nieuwe president. De verkiezing is beslist zodra één kandidaat een meerderheid van 270 kiesmannen behaalt. Het aantal kiesmannen varieert per staat naar gelang het aantal inwoners. Californië bijvoorbeeld telt ongeveer 55 kiesmannen, het kleine Delaware slechts 3. Verder geldt in de 48 staten de regel dat alle kiesmannen naar de kandidaat gaan, die de meeste stemmen heeft behaald. (“the winner-takes-it-all”). De enige uitzonderingen daarop zijn de kleine staten Maine en Nebraska: daar worden de kiesmannen verdeeld naar rato van de verkiezingsuitslag.

Wanneer kiest het Huis van Afgevaardigden de president?

Een gevolg van het principe “the winner takes it all” is, dat een kandidaat president kan worden hoewel niet de meerderheid van de kiezers op hem gestemd heeft. Beslissend is wie de meeste kiesmannen heeft. Wanneer beide kandidaten precies even veel kiesmannen achter zich hebben (269, een patstelling derhalve), geldt dat het nieuw verkozen Huis van Afgevaardigden de president kiest. Elke staat heeft dan slechts één stem.

Hoe werken de voorverkiezingen (primaries)?

Voordat de Amerikanen in november hun president kiezen, moeten de twee grote partijen, de Democraten en de Republikeinen, in voorverkiezingen hun presidentskandidaat nomineren. Daardoor begint de verkiezingscampagne allang voor de eigenlijke presidentsverkiezing. De voorverkiezingen werden ingevoerd om de transparantie binnen de partijen te bevorderen. De voorverkiezingen vinden doorgaans plaats in de periode van januari tot en met juni van het verkiezingsjaar. In tegenstelling tot de procedure voor de bepaling van het aantal kiesmannen voor de verkiezing van de president, is het proces voor de benoeming van de presidentskandidaten niet verankerd in de Amerikaanse grondwet. De winnaars worden meestal in de late zomer op nationale partijcongressen van Democraten en de Republikeinen officieel als kandidaat voorgedragen door de afgevaardigden. De kandidaat presenteert dan ook zijn plaatsvervanger, de kandidaat voor de functie van vice-president.

Waarom vindt de Amerikaanse presidentsverkiezing altijd op een dinsdag plaats?

Sinds 1845 is de dag van de verkiezingen ingesteld op de dinsdag na de eerste maandag in november. Daardoor valt de verkiezingsdag altijd tussen 2 en 8 november. Daarvóór vonden de verkiezingen altijd gedurende een langere periode in de herfst van het verkiezingsjaar plaats. Maar het congres heeft op een gegeven moment één enkele verkiezingsdatum vastgesteld om de boeren tegemoet te komen. In november is de oogst binnengehaald en zijn de weersomstandigheden gunstiger om naar de stembureaus te reizen:

• overigens viel de zondag als verkiezingsdatum af vanwege het traditionele kerkbezoek;
• en de maandag was uitgesloten om de reis naar het verkiezingslokaal mogelijk te maken;
• zaterdag was op vele plaatsen marktdag, die al op vrijdag werd voorbereid;
• ook de donderdag was geen optie, aangezien op die dag de destijds bij Amerikanen niet geliefde Britten hun parlement kozen;
• dus resteerden alleen de dinsdag en de woensdag als officiële dag van de verkiezingen.