Autisme en opvoeding: praktische en ondersteunende adviezen

Een stoornis in het autisme spectrum en opvoeding, een bijzondere combinatie. Wat vraagt dat nu in het bijzonder van de opvoeding, wanneer bij uw kind sprake is van een stoornis in het autisme spectrum? Een kind met een stoornis in het autisme spectrum heeft moeite met de verwerking van prikkels en het zien van het geheel, omdat hij of zij alle prikkels als losse stukjes ervaart. Wat kunt u doen om de wereld voor uw kind overzichtelijk te maken? Structuur, neutraliseren van prikkels, voorbereiden op prikkels, zoeken naar de boodschap van gedrag en consequent handelen en reageren kunnen hier in een belangrijke rol spelen. Doordat een kind met een vorm van autisme iedere prikkel als apart detail verwerkt en moeite heeft met het zien van het geheel, de context, is de wereld voor hem vaak erg onoverzichtelijk en moeilijk te begrijpen. Daarnaast is het hierdoor voor kinderen met een vorm van autisme erg lastig om hoofd- en bijzaak te onderscheiden. Kunt u het zich voorstellen, dat u alles om u heen ervaart in losse details? Het is in het speciaal voor deze kinderen van belang om hen te helpen om de wereld te begrijpen en aandacht te besteden aan wat zij bewust of onbewust communiceren verbaal of door middel van hun gedrag.

Wat is de boodschapwaarde van gedrag?

Allereerst is het van belang om opzoek te gaan naar de boodschapwaarde van communicatie en gedrag. Kinderen waarbij sprake is van een stoornis in het autisme spectrum ondervinden moeilijkheden op het gebied van communicatie. Zij kunnen niet altijd duidelijk maken hoe zij zich voelen en wat ze denken. Het is daarom in het speciaal voor kinderen met een vorm van autisme van belang dat de opvoeder op zoek gaat naar de boodschap van zijn of haar gedrag of communicatie. Een kind met een vorm van autisme kan bijvoorbeeld in paniek raken, maar heeft moeite met duidelijk maken aan de ander wat deze paniek veroorzaakt heeft. Hier ligt een taak voor de opvoeder om te achterhalen wat er voor heeft gezorgd dat het kind in paniek raakte. Het maken van een S-R-C'schema kan hierbij een hulpmiddel zijn. De 'S' staat hier voor stimuli. Dit is de prikkel of situatie die het gedrag van het kind tot gevolg had. De 'R' staat voor respons, oftewel het gedrag of de reactie op de omschreven prikkel door het kind. De 'C' staat voor de consequentie. Dit is de reactie die het gedrag oproep in de omgeving van het kind.

Structuur aanbrengen

Door structuur aan te brengen in het dagelijkse leven, maakt u dit leven overzichtelijk en begrijpelijk. Voor kinderen met een stoornis in het autisme spectrum is een vast dag- en/of weekprogramma dan ook van belang. Een dagprogramma of weekprogramma kan op verschillende manieren worden vormgegeven. Het is van belang dat hierbij wordt aangesloten op het unieke kind. Voor de één is het voldoende om iedere week en dag hetzelfde ritme aan te houden en dit mondeling aan hem of haar te communiceren. Voor de ander moet bijvoorbeeld met een geschreven programma, picto's, foto's of voorwerpen worden verduidelijkt welke activiteiten per dag en per week op het programma staan. Hoe specifiek het programma per activiteit moet worden gecommuniceerd is afhankelijk van het unieke kind. Voor de één is het niet nodig om ook activiteiten als jas ophangen en tas leeghalen in het programma op te nemen, voor een ander wel. Naast het verduidelijken van de volgorde van activiteiten kan het ook nodig zijn, afhankelijk van het unieke kind, om activiteit per activiteit te verduidelijken. Dit kan onder andere gedaan worden door te communiceren aan het kind wie er aanwezig is bij de activiteit, waar de activiteit plaats vindt en wat de activiteit is of inhoudt. Ook hierbij is het van belang aan te sluiten op het niveau en de door het kind best begrepen wijze van communiceren of dit nu verbaal is, met geschreven tekst, picto's, foto's of voorwerpen. Naast het aanbrengen van structuur in de week en de dagen kan het ook helpen om structuur aan te brengen in de activiteiten op zich. Hierbij kunt u denken aan structuur aan brengen in het eet-ritueel, slaapritueel, bad- of doucheritueel, enzovoort.

Prikkels neutraliseren

Zoals eerder genoemd ervaren kinderen met een vorm van autisme alles om zich heen als losse details. Ieder detail is voor hen een aparte prikkel. U kunt zich voorstellen dat deze kinderen een overvloed aan prikkels ervaren in de wereld om hen heen. Sommige prikkels roepen bij kinderen met een stoornis in het autisme spectrum sterke reacties op, zoals bijvoorbeeld paniek. Het is belangrijk om hen om te leren gaan met verschillende prikkels. De ervaring leert echter dat het in praktijk niet altijd realistisch is om met alle prikkels te leren omgaan. Soms kost het meer moeite om een kind te leren om te gaan met het obstakel of het obstakel te negeren, dan om steeds 'een blokje om' te gaan. Daarnaast is het mogelijk om ruimtes prikkel-arm te maken. Dit kan onder andere een positief effect hebben op het concentratievermogen en het gevoel van rust dat het kind ervaart.

voorbereiden op prikkels

Ook wanneer u structuur heeft aangebracht in de wereld van uw kind door middel van bijvoorbeeld een dag- en/of weekroutine, zal het voorkomen dat van deze routine wordt afgeweken. Iedereen moet weleens naar de tandarts, dokter, of wil simpelweg op visite of een uitstapje maken. Zo'n verandering in de routine kan een gevoel van onveiligheid, verwarring of zelfs paniek veroorzaken bij een kind met een vorm van autisme. Om dit te voorkomen is het van belang kinderen met een stoornis in het autisme spectrum hier op voor te bereiden. Dit kunt u, afhankelijk van het unieke kind en de vorm van communicatie die bij hem of haar het beste aansluit, doen middels verbale taal, geschreven taal en eventueel ook met visualisaties zoals bijvoorbeeld picto's of foto's. Naast veranderingen in de dagelijkse en wekelijkse routine kan het bijvoorbeeld ook voorkomen dat het brandalarm getest gaat worden of het kind een blaffende hond gaat horen. Ook dan is het van belang het kind hier op voor te bereiden middels een door hem of haar begrepen communicatie middel. Voor beide voorbereidingen op prikkels geld dat het kan helpen om te checken of het kind de boodschap heeft ontvangen en begrepen.

Wennen aan prikkels

In verschillende situaties is het noodzakelijk of gaat de voorkeur uit naar het wennen aan bepaalde prikkels. Het komt bijvoorbeeld voor dat kinderen met een stoornis in het autisme spectrum geen nieuwe schoenen aan willen, omdat de laatste nieuwe schoenen die zij hebben aangehad hen pijnlijke voeten met blaren hadden opgeleverd. Nieuwe schoenen kunnen dan, soms zelfs al bij het zien, een sterke reactie oproepen. Uitleg geven heeft hierbij weinig effect. Kinderen waarbij sprake is van een stoornis in het autisme spectrum hebben doorgaans onvoldoende inzicht om deze uitleg te kunnen plaatsen. Het is dan zaak om uw kind langzaam aan de prikkel te laten wennen. Hierbij is het van belang om dit gewennen te combineren met positieve ervaringen voor het kind en te beginnen met korte blootstellingen aan de prikkel. Wanneer ik kijk naar het voorbeeld van de nieuwe schoenen en een kind dat computeren erg leuk vindt en hier in op kan gaan, zou u het kind de schoenen bijvoorbeeld, afhankelijk van de mate van angst, naast uw kind kunnen zetten tijdens het computeren. Wanneer dit goed gaat zou u ze dan bijvoorbeeld enkele minuten van de totale computertijd aan kunnen trekken. Zo bouwt u steeds verder op, tot dat uw kind uiteindelijk gewend is aan de prikkel. Uiteraard is het hierbij van belang om altijd aan te sluiten op het unieke kind en de unieke situatie.

Vaardigheden leren

Het kan voor kinderen met een vorm van autisme praktisch zijn om bepaalde vaardigheden te leren, bijvoorbeeld sociale vaardigheden. Hierbij zijn echter wel een paar aandachtspunten. Ten eerste zijn sociale situaties over het algemeen lastig voor mensen met een stoornis in het autisme spectrum. Naast dat zij moeite hebben met het zien van de context ontbreekt het hen vaak ook aan sociale finesse, dit maakt dat zij het lastig te beoordelen vinden wanneer iets gepast is en wanneer niet. Voor sociale situaties zijn geen strakke regels en richtlijnen, ze zijn daarom erg onvoorspelbaar. Ook wordt door kinderen niet altijd het doel van bepaalde sociale handelingen begrepen. Zo kan een kind met een stoornis in het autisme spectrum zijn geleerd om zich voor te stellen, maar doordat hij de reden hiervan niet beseft stelt hij zich voor aan iedereen die hij tegen komt. Als tip wordt hier overigens vaak bij gegeven kinderen te leren zich alleen voor te stellen wanneer de ander het initiatief neemt. Naast de moeilijkheden op het gebied van sociale situaties hebben kinderen met een vorm van autisme doorgaans moeite met het generaliseren van het geleerde. Dit betekend dat hij of zijn iets leert in de ene situatie, maar dit niet automatisch ook toepast in een andere (soortgelijke) situatie. Het kan daarom nodig zijn bepaalde vaardigheden meerdere keren of steeds opnieuw aan te leren.

Consequent handelen en reageren

Bij het opvoeden van kinderen wordt consequent handelen en reageren aangeraden. Dit is bij kinderen waarbij sprake is van een vorm van autisme in het bijzonder van belang. Het consequent handelen en reageren van de opvoeder draagt bij aan het creëren van duidelijkheid in de wereld van het kind en daarmee aan het gevoel van veiligheid van een kind. Voor kinderen met een stoornis in het autisme spectrum is dit in het speciaal van belang, omdat juist zij moeite hebben met het zien van het geheel in een wereld van losse prikkels. Hierover kunt u meer lezen in het volgende artikel: Stoornissen in het autisme spectrum.
Het is van belang dat de opvoeder oog heeft voor de reactie die hij geeft op het gedrag van het kind en wat dit weer voor reactie oplevert bij het kind. Ook hierbij kunt u gebruikt maken van het eerder genoemde S-R-C'schema. Net zoals wordt aangeraden bij de opvoeding van kinderen zonder een stoornis in het autisme spectrum moet u bij kinderen waarbij deze stoornis wel aanwezig is, gewenst gedrag belonen. De voorkeur gaat hierbij uit naar het geven van positieve aandacht. Het geven van 'straf' werkt echter niet bij kinderen met autisme. Zij hebben onvoldoende inzicht over het 'geheel', waardoor zij onvoldoende inzicht hebben in waarom ze straf krijgen. Het is dan ook van belang om alternatieven te zoeken voor ongewenst gedrag. Overigens wordt niet alleen bij kinderen met een vorm van autisme het geven van straf afgeraden. Ook het negeren van gedrag heeft over het algemeen geen effect bij kinderen met een stoornis in het autisme spectrum. Ze begrijpen dit doorgaans niet. Naast consequent handelen is het altijd van belang om te blijven kijken naar de boodschapwaarde van het gedrag. Immers is ook probleemgedrag vaak een vorm van communicatie.

Lees verder

• Stoornissen in het autisme spectrum