Zen: een levenswijze

Het woord "Zen" wordt in de 21ste eeuw in zeer veel contexten gebruikt. Meestal betekent het hier dan een synoniem van kalmte en sereniteit. Zen is echter veel meer dan dat en kent een zeer lange en complexe geschiedenis.

De geschiedenis van Zen

India

Zen ontstond in India als stroming binnen het boeddhisme. Over het ontstaan bestaat geen absolute zekerheid, maar volgens de legenden werd Zen geboren op het moment dat de Boeddha een bloem omhoog hield en zijn leerling Kasyappa hierom moest glimlachen. Hij was de enige die de woordeloze boodschap van zijn meester begrepen leek te hebben. Kasyappa werd volgens de overlevering de twee Patriarch van Zen.

China

De leer van Zen migreerde geleidelijk tot buiten India en werd in China geïntroduceerd rond de vijfde eeuw n.C. Het is hier dat we de naam "Zen" voor het eerst zien opduiken, zij het wel onder de Chinese variant Ch'an. Dit woord was een verbastering uit het Indisch en sloeg op een specifieke soort meditatie. Hier zien we de essentie al van wat de kern van Zen vandaag is, meditatie en concentratie. Ch'an werd geïntroduceerd door een Indiase monnik met de naam Bodhidharma, die de geschiedenis inging als de eerste Chinese Patriarch van Zen. De leer van Bodhidharma concentreerde zich sterk op wat volgens hem de ware aard van de menselijke geest is, namelijk leegte. Alleen het zien en begrijpen van deze realiteit kon volgens zijn leer zorgen voor een vrij leven zonder passies, verlangens en angsten.
Na de dood van Bodhidharma kende Ch'an in China een sterke bloei onder de Tang-dynastie (618-907 n.C). Het was in deze periode dat enkele van de meest legendarische Ch'an meesters leefden zoals Hui-Neng of Ma-tsu. Het verzwakken van de Tang-dynastie rond eind 8ste eeuw n.C. had echter ingrijpende gevolgen op Ch'an en bij uitbreiding het hele boeddhisme in China. De stedelijke Ch'an-scholen die lang de steun van de keizers hadden genoten geraakten in verval, maar wel ten gunste van de Ch'an-tempels op het platteland. De strekking bleef dus wel bestaan, maar veranderde van aard. Het is tijdens deze specifieke periode dat de binnen het Zenboeddhisme bekende Vijf Scholen ontstonden.
De opvolgers van de Tang, de Song-dynastie ( 960-1297) gebruikten deze scholen als middel van controle. Zij spraken van de Vijf Bergen en Tien Tempels , staande voor de vijf grote scholen en tien minder belangrijke tempels.
De Mongoolse overheersing (1279-1368) had zeer ingrijpende gevolgen voor Ch'an. Ondanks dat de stroming door de Mongolen werd gesteund zou het toch nooit meer de status krijgen die het daarvoor had gehad. Dit is duidelijk te merken tijdens de latere Ming-dynastie (1368-1644), waar Ch'an geen rol van betekenis meer speelde.

Japan

Japan is het land dat vandaag het meeste wordt geassocieerd met Zen. Het woord zelf is Japans en de meeste hedendaagse scholen werken in een Japanse sfeer. Eind 12de-begin 13de eeuw n.C. werd Zen als stroming van het boeddhisme zeer populair in Japan, en vooral dan binnen de Samoerai-klasse. Deze krijgers ontdekten in Zen een levenshouding die perfect bij hen aansloot: geen angst hebben voor de dood en het belang van intuïtie en spontaniteit bij het handelen. In deze periode ontstonden ook de twee grote stromingen die in het Westen nog vaak worden gebruikt: Rinzai Zen en Soto Zen. Rinzai Zen was de populairste onder de Samoerai en legt de nadruk op het gebruik van koans om tot inzicht te komen. Ook staat het bekend om zijn uiterst strenge trainingsmethoden. Soto Zen was dan weer populairder bij lagere klassen en legde de nadruk op mediteren door zich te richten op de ademhaling. In de 16de eeuw n.C. kwam hier nog Obaku Zen bij. Deze stroming heeft echter nooit het langdurige succes gekend van de andere twee.
De Zen stroming kende een vrij stabiel bestaan tot 1868. Toen opende Japan haar grenzen voor de buitenwereld en wilde het moderniseren. Shinto werd de officiële religie. Het Zenboeddhisme paste zich aan deze nieuwe omstandigheden aan en werd een ondersteunde kracht voor het Japanse nationalisme. De oorlogen tegen Rusland, China en de Tweede Wereldoorlog werden door de Zenboeddhisten ondersteund.
In de post-WO II periode werd Zen populair in het Westen. In Japan zelf voltrok zich echter een omgekeerde evolutie. Hier werd Zen steeds minder populair bij de jonge generatie.

Methoden van Zen-beoefening

Meditatie

Deze methode is vooral populair binnen de Soto Zen stroming. Door meditatie wil de beoefenaar verlichting bereiken. De nadruk wordt hier gelegd op zazen, wat zoveel betekent als 'zittend mediteren'. Zenmeditatie is echter veel meer dan enkel concentratie en gericht zijn op de ademhaling. Er wordt ook belang gehecht aan de aandacht voor ons bewustzijn en de prikkels die we opnemen.
Zittend mediteren wordt idealiter afgewisseld door een loopmeditatie, kinhin genoemd. Dit is uiteraard geen gewone wandeling. Elke stap gebeurt met de volle aandacht en concentratie. Monniken zijn volledig met hun bewustzijn bij het wandelen.

Koans

Een tweede populaire manier van Zen-beoefening komt uit de Rinzai-traditie, zoals al besproken zeer populair bij de Samoerai. Hier proberen beoefenaars verlichting te bekomen door middel van een koan, een korte anekdote die niet kan worden benaderd door het analytische bewustzijn. Er bestaat geen logisch antwoord voor deze raadsels. Koans zijn bedoeld de leerling inzicht te laten verkrijgen in de ware aard van hun geest.

Conclusie

Zen is veel meer dan enkel een synoniem voor kalmte en ontspanning, zoals het vandaag wel eens wordt bekeken. Het is een aparte, boeddhistische stroming met een lange geschiedenis en met vertakkingen in verschillende stromingen. Het doel is niet gewoon ontspannen zijn, maar verlichting bekomen en inzicht krijgen in de eigen geest.