Theorieën ter verklaring van onderontwikkeling

In de afgelopen 150 jaar zijn er veel verschillende redenen bedacht waarom sommige landen rijk worden en andere landen niet. Deze theorieën gaan terug naar het verlichtingsdenken uit de achttiende eeuw, waarin de vooruitgang en de mogelijkheid tot vooruitgang sterk werden benadrukt. Er zijn een aantal theorieën die werkelijk de onderontwikkeling kunnen verklaren, dat zijn: moderniseringstheorie, afhankelijkheidstheorieën en de wereldsysteemtheorie.

De moderniseringstheorie

De moderniseringstheorie gaat ervan uit dat alle landen zich in een evolutionair proces ontwikkelen. Deze landen maken dezelfde stijgende lijn richting ontwikkeling door. De kern van deze theorie is dat ieder land eenzelfde ontwikkeling zal doormaken, alleen sommige landen iets eerder dan andere landen. De econoom Walt Rostow heeft deze theorie uitgewerkt in een model. ‘Five Stages of Economic Growth’, de samenleving ontwikkelt zich, volgens Rostow, in vijf fases van een maatschappij waarin handel en productie eerst beperkt zijn en waarin de moderne wetenschap nog niet wordt toegepast, naar een maatschappij waarin massaproductie plaatsvindt van duurzame consumptiegoederen die voor grote delen van de bevolking beschikbaar zijn. Elke stap zou ongeveer 20 jaar duren.

De vijf fases zijn: traditionele samenleving (economie nauwelijks ontwikkeld), voorwaarden voor ‘take-off’ worden gerealiseerd (hoger investeringsniveau, hoger opleidingsniveau, opkomst private sector), take-off (groeispurt, economie bloeit op en levert uiteindelijk ook profijt op voor de armen), verbreding van modernisering (volwassen economie ontstaan, nadruk op zware industrie verschuift naar geavanceerde lichte industrie), massaproductie en –consumptie (welvaartsniveau is zo hoog, dat een groot deel van de bevolking zich meer kan veroorloven dan alleen kleding, voedsel en onderdak).

Er zijn een aantal belangrijke veronderstellingen, modernisering is een gefaseerd proces waarbij de verschillende fases voor elke maatschappij hetzelfde zijn. Het proces is erop gericht om een maatschappij te worden als de Europese en de Amerikaanse. Als het proces eenmaal is voldaan, kan het niet meer worden teruggedraaid. De prijs die bepaalde mensen of groepen van de bevolking ervoor bepalen is hoog, maar de prijs is het waard. Het proces is langdurig en zou ongeveer 80 tot 100 jaar moeten duren. Het is een proces waarbij de oude, traditionele normen en waarden losgelaten moeten worden. Het is gepland, hierin heeft de staat een leidende rol en het wordt ondersteund door het Westen.

De kritiek die op deze theorie wordt geuit is dat het een zwakke, simplistische theorie is die los staat van de culturele context. Het wordt gezien als cultuur imperialisme, de modernisering staat gelijk aan het verwesterlijking van het land. De huidige moderne samenlevingen worden superieur gezien boven de traditionele samenleving. Ontwikkeling van een land is geen lineair proces, het heeft te maken met vele ‘ups’ en ‘downs’. Het uiteindelijke doel van deze theorie is massaconsumptie en niet duurzaamheid, zoals wel beweerd wordt door Rostow.

De afhankelijkheidstheorieën

De afhankelijkheidstheorieën is een stroming binnen de kritische theorieën. Deze kritische theorieën staan tegenover het optimistische geluid van de moderniseringstheorie. Deze theorieën geven aan dat ontwikkeling niet een vreedzame onderneming is, maar dat het ook samengaat met groeiende ongelijkheid, met politieke spanningen, met overheersing en geweld. Landen hebben hierdoor geen gelijke startpositie en kunnen niet ineens gaan beslissen om zichzelf te gaan ontwikkelen. Dit wordt wel gesuggereerd in de moderniseringstheorie.

De afhankelijkheidstheorieën geven aan dat onderontwikkeling (mede) het gevolg is van ontwikkeling in het rijke, geïndustrialiseerde deel van de wereld. De industrialisatie in rijke Westerse landen zoals Engeland en Frankrijk leidden tot kolonialisme in Azië en Afrika. Dit bracht huidige ontwikkelingslanden in een positie waarin zij geheel afhankelijk zijn van de afzetmarkten in het Westen en de investeringen vanuit het Westen. Hierdoor kunnen deze ontwikkelingslanden niet ontsnappen uit hun huidige positie, betoogde André Gunder Frank. Dit zou mede komen doordat de ruilvoet van deze landen voortdurend verslechtert volgens Raúl Prebisch.

De wereldsysteemtheorie

De wereldsysteemtheorie is ook een theorie binnen de stroming van kritische theorieën. Deze theorie leunt voor een deel op de theorieën van Karl Marx en op de theorieën over ontwikkeling van het vroege kapitalisme. Deze theorie stelt dat niet afhankelijkheid het probleem is, maar de ongelijke ontwikkeling van landen. Er zijn landen die zich eerder of anders ontwikkelen dan andere landen. Hierdoor zijn bepaalde landen in staat om andere landen te overheersen, in dit geval overheerst de Westerse wereld de ontwikkelingslanden.

Het overheersen van andere landen, ook wel imperialisme, heeft onder het moderne kapitalisme een speciale vorm aangenomen, omdat het gedomineerd wordt door grote invloedrijke ondernemingen. Dit wordt het ‘monopoliekapitalisme’ genoemd, het wordt gezien als een laatste fase van het kapitalisme.
In deze theorie is het mogelijk om een ontwikkelingssituatie te ontsnappen. Het kapitalisme wordt hier gezien als een progressieve kracht, een kracht die vooruitgang moet brengen. Die vooruitgang kan ook in andere landen gestimuleerd worden. Als landen ontsnappen uit de overheersing kunnen die landen zelf vooruitgang gaan boeken.

Belang theorievorming

Het belang van deze theorievorming is dat er strategieën kunnen ontstaan die onderontwikkeling kunnen oplossen. De mensen die de afhankelijkheidstheorieën aanhangen, wijzen op de noodzaak van grote veranderingen binnen de machtsverhoudingen in een land en op de noodzaak van veranderingen in geïndustrialiseerde landen. Bij de moderniseringstheorie gaat het vooral om de noodzaak tot veranderingen in arme landen zelf, zoals betere infrastructuur. Uit de ontwikkelingsstrategieën die kunnen worden toegepast, komen programma’s en projecten naar voren die een grote rol spelen in ontwikkelingshulp en ontwikkelingssamenwerking.