Stolpersteine of Struikelstenen - gedenkstenen in de straat

In steeds meer steden en dorpen worden Stolpersteine in het trottoir geplaatst, in navolging van de Stolperstiene die in Berlijn werden gelegd. De struikelstenen zijn herinneringstekens voor slachtoffers van het Nationaalsocialisme. Het lijken gouden vierkante steentjes, maar ze zijn van messing, waar je in figuurlijke zin over struikelt. Droevig genoeg worden de Stolpersteine regelmatig gestolen. Het is niet duidelijk of het souvenirjagers zijn of rovers die uit zijn op het metaal. Voor de familie vertegenwoordigen de struikelstenen een emotionele waarde die vele groter is dan de waarde van het metaal.

Struikelstenen in de straat

Struikelstenen liggen in het trottoir voor de huizen waar slachtoffers van het Nationaalsocialisme woonden. Het gaat om mensen die in de Tweede Wereldoorlog zijn gedeporteerd of vermoord. De stenen zijn voor Joden, zigeuners, politieke vervolgden, homoseksuelen, Jehova’s Getuigen en euthanasieslachtoffers die tussen 1933 en 1945 zijn omgebracht. In Nederland en België zijn ze bijna altijd voor Joodse slachtoffers.

Stenen des Aanstoots

Stolpersteine zijn struikelstenen. Stolpern is Duits voor struikelen, ook al struikel je niet echt over de stenen. Ze liggen vlak weggewerkt in het trottoir. Het zijn stenen van 10 bij 10 bij 10 centimeter, bedekt met een messing plaatje waar de naam van het slachtoffer in is gestanst, samen met de datum en plaats van de deportatie en de datum en plaats van de dood. Vanwege de herinnering aan een zwarte bladzij in de Europese geschiedenis worden ze ook wel “Stenen des Aanstoots” genoemd. Door het lopen over de stenen krijgen ze een patin en gaan ze glimmen als goud.

Berlijn

Gunter Demnig is de kunstenaar achter het Stolpersteine-project. In januari 1995 legde hij de eerste in Keulen. Het jaar daarop werden er verschillende Stolpersteine in Berlijn geplaatst. Het was het begin van een kunstproject van Demnig dat zou uitgroeien tot een over Europa verspreid monument. Die eerste Stolpersteine werden illegaal geplaatst. Later werden ze gelegaliseerd en sinds 2000 worden de Stolpersteine met toestemming en georganiseerd geplaatst.

Struikelen met je hoofd en je hart

De stenen worden struikelstenen genoemd, omdat je erover ‘struikelt met je hoofd en je hart‘. Je kunt er nauwelijks aan voorbijgaan zonder dat ze je opvallen en als je wilt zien wat er op staat moet je moeite doen, je hoofd buigen voor wat er vlak voor het midden van de 20e eeuw is gebeurd. De stenen vormen een tastbare herinnering aan de gruwelijkheden van de Tweede Wereldoorlog en het buigen en bukken is een inspanning ter nagedachtenis aan de mensen die met hun naam op de stenen staan.

Stolpersteine

De enig echte Stolpersteine zijn die van Gunter Demnig, die in het atelier van de kunstenaar zelf worden gemaakt. Demnig brengt ze doorgaans zelf en vaak met hulp van jongeren aan in het trottoir. De kunstenaar heeft twee medewerkers die het Stolpersteine-project coördineren. In 2016 liggen er al 57.000 in 1600 steden en dorpen en in achttien landen, waaronder in Polen, Tsjechië, Oostenrijk, Hongarije, Noorwegen, België en Israël. Ze liggen ook in Nederland door het hele land verspreid en zijn te vinden van Amsterdam tot Zwolle. De eerste stenen in Nederland werden in Borne geplaatst in 2007. Ze liggen onder meer ook in Rotterdam, Leeuwarden, Harlingen, Utrecht, Urk, Groningen en Den Haag.

Gunter Demnig

Gunter Demnis is in 1947 in Berlijn geboren, een kind van net na de Tweede Wereldoorlog. Hij wil een teken plaatsen dat herinnert en waarschuwt tegen de terreur van toen. Eigenlijk wilde hij piloot worden, maar hij werd kunstenaar. In 1993 bedacht hij het project en ontwierp de Stolperstein. Behalve de allereerste in Keulen, werden de Stolpersteine aanvankelijk alleen in Berlijn gelegd, maar daarna kreeg het project een internationaal karakter.

Lees verder

• In Flanders Fields – klaprozen voor gevallenen bij Ieper
• Last Post en Taptoe - klaroen signaal bij herdenkingen