De Cubacrisis: De wereld aan de rand van de afgrond

De Cubacrisis is vaak het gevaarlijkste moment van de Koude Oorlog genoemd. Nooit eerder stond de mensheid op het punt zichzelf te storten in een kernoorlog die de wereld kon doen vernietigen. Zowel de Russen als de Amerikanen beschikten over kernwapens, maar tijdens de Cubacrisis leek het erop dat beide landen daadwerkelijk kernwapens in zouden zetten. Maar beschouwden de leiders van de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten de Cubacrisis ook als een zeer gevaarlijk moment in de geschiedenis van de Koude Oorlog? Om hier een antwoord op te vinden worden twee primaire bronnen geraadpleegd. Van zwowel een Amerikaanse als Russische kant. Deze primaire bronnen zijn vrijgegeven overheidsbronnen.

Oorzaak en aanleiding

De oorzaak van de Cubacrisis ligt in april 1961, toen een aantal Cubaanse vluchtelingen vanuit de Verenigde Staten in de Varkensbaai landden. Deze vluchtelingen waren in het geheim getraind en bewapend door Amerikanen, met als doel een opstand uit te lokken tegen het bewind van de communistische leider Castro. Het Cubaanse leger voorkwam echter de effectieve landing en van de opstand kwam niets terecht. Al snel bleek dat de Verenigde Staten deze strijders in het geheim geholpen hadden. De Sovjet-Unie, de belangrijkste bondgenoot van Cuba, realiseerde zich onder Chroesjtsjov dat de positie van Cuba erg wankel was. Chroesjtsjov besloot kernraketten op Cuba te stationeren, waar de Amerikanen begin oktober 1962 achter kwamen. President Kennedy begreep dat de Verenigde Staten ernstig bedreigd werden en hun prestige in het geding was. Kennedy kondigde op 22 oktober publiekelijk aan om een zeeblokkade in te stellen zodat de Russische schepen met raketonderdelen niet konden doorvaren naar Cuba.

Verloop, Sovjet zijde

Niet lang daarna vond een vergadering van het Presidium van het Centraal Comité van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie plaats. De notulen van die vergadering is de Russische primaire bron. De gebruikte versie van de bron is een Engelse vertaling ervan, het origineel is in het Russisch geschreven. Dit is een belangrijke bron omdat de bron duidelijk de intentie van de Sovjet-Unie aangeeft. Het lijkt er niet op dat de Sovjet-Unie de gespannen situatie tot het laatste moment wilde volhouden.

Chroesjtsjov speelde een strategisch spel. In de notulen staat een citaat van Chroesjtsjov: ‘Kennedy says to us, take your missiles out of Cuba. We respond: “Give firm guarantees and pledges that the Americans will not attack Cuba.” That is not a bad [trade].’ [1] De volgende dag schreef Chroesjtsjov een brief naar president Kennedy met daarin het voorstel om de raketten te verwijderen op voorwaarde dat de Verenigde Staten beloofden geen invasie tegen Cuba te ondernemen. [2]

Naast een oplossing voor de Cubacrisis wordt de achterliggende intentie van Chroesjtsjov duidelijk. Als de Sovjet-Unie werkelijk de Verenigde Staten met kernwapens wilde aanvallen, kon dit ook vanaf eigen grondgebied gedaan worden. In de bron komt dit duidelijk naar voren: ‘We can strike the USA from the territory of the USSR.’ [3] Het tactische spel dat de Sovjet-Unie speelde ging meer om de positie van Cuba in de wereld te verstevigen dan het werkelijk uitlokken van een kernoorlog. ‘Now Cuba will not be what it was previously [...] Within several years it will be harder [for the Americans] to deal with [Cuba]. […] We have to play, but we should not get out and lose our heads[…] It is not to our benefit to fight.’[4]

De Sovjet-Unie had dus geen baat bij een werkelijke kernoorlog en wilde het niet zo ver laten komen. Haar leiders zullen de Cubacrisis misschien wel als een gevaarlijk moment hebben beschouwd, maar niet zo gevaarlijk dat het misschien op een kernoorlog zou uitlopen. De Sovjet-Unie beschouwde de crisis als beheersbaar omdat zij het initiatief had en hoog spel werd alleen gespeeld om tactisch voordeel te behalen.

Verloop, Amerikaanse zijde

De tweede primaire bron is een memo van de Amerikaanse minister van Justitie, Robert Kennedy, geschreven op 30 oktober. De bron gaat over een gesprek van 27 oktober met Sovjet-ambassadeur Dobrynin. Uit de bron blijkt dat de Amerikanen de dreiging van raketten zo dicht bij hun land zeer serieus namen en bereid waren tot uit het uiterste te gaan om te voorkomen dat er kernraketten op Cuba geplaatst werden. ‘He [Dobrynin] should understand that if they did not remove those bases then we would remove them.’ [5] Militaire actie was voor de Amerikanen de enige manier om de raketten van Cuba weg te krijgen, mocht de Sovjet-Unie de raketten niet uit eigen beweging weghalen. Ook al wisten de Amerikanen van de risico’s: ‘while there might be dead Americans there would also be dead Russians.’ [6]

Op 27 oktober wisten de Amerikanen dus van de Russische eisen om Cuba niet meer aan te vallen en de Navo-raketten in Turkije te verwijderen. Uit de bron komt duidelijk naar voren dat de Amerikanen behoorlijk veeleisend waren in de onderhandelingen. Geen invasie meer tegen Cuba te ondernemen was nog acceptabel, maar de raketten uit Turkije te verplaatsen was een moeilijk punt. ‘He then asked me about Khrushchev’s other proposal dealing with the removal of the missiles in Turkey. I replied that there could be no quid pro quo – no deal of this kind could be made.’ [7]

Conclusie

Is de Cubacrisis te beschouwen als het gevaarlijkste moment in de Koude Oorlog? De Sovjet-Unie bleek daar niet zo over te denken. Haar leiders speelden zeker hoog spel, om tactische redenen, niet om het werkelijk uitlokken van een kernoorlog. Toch vonden ze de situatie niet uiterst nijpend, zij hadden het initiatief en konden zich daardoor terugtrekken mocht de situatie uit de hand lopen. De Verenigde Staten dachten daar anders over. Ze waren bereid tot het uiterste te gaan en risico’s te nemen om de raketten van Cuba te weren. Het is opvallend dat ze hoge diplomatieke eisen stelden aan de Sovjet-Unie, terwijl de Sovjet-Unie op 25 oktober capituleerde door een oplossing voor te stellen. Aangenomen dat de Amerikanen niets wisten van de echte doelstellingen van de Sovjet-Unie, is het misschien onverstandig geweest om zo hoog spel te spelen. Zeker als de Sovjet-Unie het initiatief heeft. De Amerikanen zijn uiteindelijk wel akkoord gegaan met de Russische voorwaarden, maar dat hadden ze al op een eerder moment kunnen doen. Het gevaarlijke aan de Cubacrisis was dus eerder het hoge spel dat de Verenigde Staten speelden dan de dreiging van de Sovjet-Unie, de Sovjet-Unie was helemaal niet bereid zulke hoge risico’s te nemen.