Turkse koffie, van elite tot verboden drank

Ruim voordat de Nederlanders de koffie uit Jemen en West-Afrika over de wereld verspreidden werd er in de Arabische wereld al koffie gedronken. De Ottomanen brachten het heerlijk geurende specerij naar Istanbul, waar het koffiedrinken tot een culturele activiteit verheven werd. Turkse koffie een beminde en verguiste maar altijd nog populaire drank.

Opkomst van de koffie in Turkije

Tot de 16e eeuw was koffie alleen bekend in de Arabische wereld. Door de levendige handel van de Ottomanen met het Midden-Oosten is de koffie naar de hoofdstad Istanbul gekomen. De eerste koffiehuizen in de stad zijn ten tijde van Sultan Süleyman de Rechtvaardige in 1554 geopend. In de beginperiode waren de koffiehuizen alleen toegankelijk voor de intellectuele elite. Zowel overdag als in de nachtelijke uren waren de koffiehuizen een ontmoetingsplaats voor belangrijke en/of zakelijk gesprekken. Volgens de geschiedschrijvers werden er in de koffiehuizen zelfs belangrijke politieke beslissingen genomen.

Het eerste koffiehuis

Halebli Hakem en Şems uit Syrië openden in het jaar 1554 de deuren van het eerste koffiehuis in Istanbul. Het koffiehuis was gevestigd in Tahtakale. Toen en nu nog steeds een druk handelscentrum, gelegen tussen de Grand Bazaar (Kapalı Çarşısı) en de Spijzenmarkt (Mısır çarşısı) in het stadsdeel Eminönü. De koffiehuizen van Halebli Hakem en Şem uit Syrië werden binnen korte tijd enorm populair onder de notabelen en het bestuur van de stad. De koffiehuizen boden de mogelijkheid om in de buitenlucht een boek te lezen, een spelletje te schaken of voor een gezellig onderonsje. Toen eenmaal de Turkse koffie ook onder het gewone volk bekend werd nam de verspreiding van de koffiehuizen een enorme vlucht. Binnen korte tijd waren er door heel de stad koffiehuizen te vinden. In het begin waren de koffiehuizen een ware aanwinst voor de stad. Er konden op een relaxte manier een heleboel belangrijke onderwerpen besproken worden en vele staatsbeslissingen werden dan ook onder het genot van een kopje Turkse koffie genomen. In de eerste koffiehuizen zat men in gemakkelijke houdingen op lage lange banken zonder rug of zijleuningen, een zg 'sedir'. Om het koffiedrinken nog aangenamer te maken werden deze banken om een centraal gelegen fontein geplaatst, zodat men bij het geluid van het klaterende koel water optimaal van zijn koffie kon genieten en kon converseren zonder dat anderen hoorden wat er gesproken werd. Het interieur van de koffiehuizen werd in die tijd rijk gedecoreerd met houtsnijwerk, mozaïk , marmer en geglazuurde wandtegels. De allereerste koffiekopjes hadden geen oortjes. Opdat de koffiedrinker zijn handen niet zou verbranden werden de kopjes in rijk versierde houders van edelmetaal of hoorn gezet. De kopjes zelf waren vervaardigd van Meerschuimaardewerk, en Iznik-of Kütahyaporselein.

Sluiten van de koffiehuizen

De hoogtijdagen van de koffiehuizen duurden niet lang. In 1631 wordt een groot deel van de stad Istanbul door een brand verwoest. Als uit onderzoek blijkt dat deze veroorzaakt is door dronken soldaten wordt een algeheel verbod op verkoop van alcohol, tabak en koffie uitgevaardigd door de toenmalige Sultan Murat de 4e. De koffiehuizen waren inmiddels ook niet meer de ontmoetingcentra voor de intellectueel op niveau. Er werd naast Turkse koffie ook alcohol geschonken, gegokt, criminele activiteiten beraamd en viel er af en toe zelfs een dode. Om die reden gebood Sultan Murat de 4e om alle koffiehuizen te sluiten. Illegale kofiiehuizen werden zwaar gestraft.

In de loop der tijd en met het wisselen van de Sultans verslapte het verbod op de koffiehuizen. Aan het einde van de 17e eeuw begonnen enkele uitbaters weer voorzichtig met het openen van koffiehuizen. De meeste klandizie hadden ze van de Janitsaren (elitekorps van de Sultan). De Janitsaren maakten vervolgens van hun stamkoffiehuis een soort clubhuis en en men kwam er als men geen lid was niet in. De eerste tientallen jaren zijn de koffiehuizen gezellige stijlvolle bijeenkomstplaatsen voor de Janitsaren. Maar weer komt er de klad in de koffiehuizen. Met het verarmen van het korps veranderd de mentaliteit van de Janitsaar en al gauw zijn de koffiehuizen wederom plaatsen van criminaliteit en nu ook prostitutie. Van hogerhand worden alle Janitsaarkoffiehuizen gesloten. Andere koffiehuizen worden onder strenge controle getolereerd in het Ottomaans rijk anno 1800.

Nieuwe traditie

In de 19e eeuw, als er in diverse stadsdelen al weer volop koffiehuizen geopend zijn ontstaat er een nieuwe traditie. Tegen de winter, of in de weken voor de Ramadan, werd het koffiehuis versierd met schilderingen op papier, prenten en slingers. Muzikanten werden aangetrokken en met name de doedelzakspeler was in die tijd een vast item in het koffiehuis. Op deze manier probeerden de koffiehuisbezitters de koffiehuizen weer nieuw leven in te blazen. En dat is ze gelukt. In enkele jaren waren de koffiehuizen onder het gewone volk populairder als nooit tevoren. Na het avondeten verzamelde het volk zich in de koffiehuizen en vermaakte zich met het aangeboden entertainment. Naast de doedelzakspeler kregen later ook andere muzikanten een kans. Er werd gezongen door het volk en ook het poppentheater vond er ook enthousiast publiek. In de nachtelijke uren, als de stemming wat serieuzer werd, kwam de dichter of voordrachtkunstenaar aan bod die met vervolgverhalen de klant meerdere nachten tot in de vroege uurtjes in zijn greep hield.

Aan het begin van de 20 eeuw veranderde wederom het beeld van de Turkse koffiehuizen. Ze werden steeds meer een bijeenkomstplaats voor de middenstand. Eind van de 19e eeuw waren langzaamaan de Kıraathane's (letterlijke vertaling is plaats waar men kan lezen of kennis vergaren) aan het opkomen. Dit waren een ander soort koffiehuizen dan tot dan toe. Hier was geen muziek of vermaak en kon men onder het genot van een kopje Turkse koffie of thee een boek of een krant lezen. Deze plaatsen werden voor het merendeel vooral bezocht door schrijvers, journalisten en de hogere middenstand. De Kıraathane's kregen een politiek tintje, het was een plaats om over politiek te debatteren en er werden zelfs partijen in de Kıraathane gevormd. In weer andere Kıraathane's werd er vooral over de godsdienst gediscussieerd. De Kıraathane's in de oude stad werden bekend door hun schaakspelen op hoog niveau. In een nieuw geopende Kıraathane in Galata rond 1850-1860 is men zelfs de douaneactiviteiten gaan uitvoeren.

Vandaag de dag zijn de koffiehuizen van weleer, meer theehuizen geworden, de Turkse koffie staat er niet meer centraal. Er worden voornamelijk kaartspelletjes, Backgammon en Okey gespeeld.

Nieuwe generatie Turkse koffiehuizen in de 21e eeuw

Heden ten dage zijn er door de hele stad moderne cafés te vinden waar een uitstekend kopje Turkse koffie kan drinken. Uit een gemiddelde van diverse sites over de beste plaats om Turkse koffie te drinken komen de volgende drie horecagelegenheden als beste uit de bus voor een authentiek kopje Turkse koffie.

• Mandabatmaz, vlak bij het Galatsarayplein aan de Istiklal caddesi in Beyoğlu
• Şark Kahvesi, in de Grand Bazaar (Kapalı Çarşısı) te Beyazıt
• Nev-i Café, aan de Gouden Hoorn in de wijk Balat gelegen in Fatih

In de wijk waar het 460 jaar geleden allemaal begon is nog steeds een koffiebranderij gevestigd. De huidige branderij, Mehmet Effendi, dateert van 1871. Vanaf de Galatabrug, met de Yeni Cami en de Spijzenmarkt aan uw linkerhand, loopt u de omhooglopende straat in. De geur van versgebrandde Turkse koffie wijst u de rest van de weg.