The Matrix: Plato’s grotvergelijking 2.0

Er zijn opvallend grote overeenkomsten tussen de film The Matrix en de allegorie van de grot van Plato. In dit artikel worden deze overeenkomsten kort uitgelicht. “Like anyone else you were born into bondage. Born into a prison that you cannot smell or taste or touch. A prison… for your mind.”

De echte filmkenners zullen het weten: de bovenstaande passage komt uit de film The Matrix. Terwijl onweer en regen de buitenwereld domineren zitten Morpheus en Neo in droog binnen. Aldaar zegt Morpheus het bovenstaande tot Neo. Het gure weer buiten onderschrijft de duistere boodschap van Morpheus: de wereld om ons heen is niet echt, maar is een illusie die de echte wereld verhult. In dezelfde scène geeft Morpheus Neo een keuze: die tussen een blauwe en een rode pil. De blauwe pil laat Neo in de waan dat de schijnwereld (de Matrix) de echte is, de rode pil laat hem de ware wereld zien. Uiteraard kiest Neo voor de rode pil, en al doende krijgt hij inzichten over het grote theater - de Matrix - waar iedereen in leeft.

Plato’s grot

The Matrix is een prachtige film met interessante dialogen, indrukwekkende actiescènes en een meeslepende verhaallijn. Wat veel kijkers vaak echter niet meekrijgen is de treffende analogie met Plato’s allegorie van de grot - de “grotvergelijking”. In Plato’s dialoog Staat beschrijft hij een rij gevangenen in een grot, die daar al hun hele leven zitten. De grot is verbonden met de buitenwereld door een gang die zo lang is dat er geen daglicht meer in de grot valt. De enige lichtbron waarover de gevangenen wel beschikken is een vuur dat zij niet kunnen zien, omdat het achter hen brandt. Bovendien wordt het directe schijnsel van de vlammen afgehouden door een manshoge muur, waar de gevangenen niet overheen kunnen kijken. Het enige wat de geketende mannen wél kunnen waarnemen is de gloed van het vuur op de muur voor hen.

Nu is het zo dat de gevangenis niet zo saai is als het lijkt: boven het hoofd van de gevangenen wordt een soort poppenkast opgevoerd.(1) De “poppen” van deze poppenkast vormen schaduwen in de gloed van het vuur, waardoor er projecties te zien zijn op de muur voor de gevangenen. De stelling die Plato doet in deze grotvergelijking is dat de gevangenen deze projecties zullen zien als de werkelijkheid, omdat ze nog nooit anders hebben gezien (ze zitten immers hun hele leven al in de grot). Dit neemt echter niet weg dat de projecties in feite slechts afspiegelingen zijn.

De filosoof

Op dit scenario voortbouwend veronderstelt Plato dat een der gevangenen zijn ketenen af zou schudden. Zijn ledenmaten zouden verkrampt zijn door alle jaren ketening. Deze persoon zou dan - gedreven door zijn nieuwsgierigheid - een tocht ondernemen naar de buitenwereld. Als de ontsnapte gevangene zou zien hoe de vork al die tijd werkelijk in de steel zat zou hij overdonderd zijn, en terugverlangen naar de wereld die hij wel begrijpt: die van de schaduwprojecties. Eenmaal gewend aan de buitenwereld zou hij alles gaan begrijpen en meer inzicht krijgen in de werkelijkheid.

Veronderstel nu dat deze zelfde persoon zou terugkeren naar de grot en hij de gevangenen - die daar nog steeds verblijven - zou vertellen over de werkelijkheid. Volgens Plato zouden zij hem niet geloven, hem als een gevaar gaan zien, en zelfs levensbedreigend voor hem worden.

Interpreterend kan men stellen dat Plato’s ontsnapte gevangene symbool staat voor “de verlichte filosoof”. Volgens Plato’s aristocratische visies zijn deze verlichte filosofen degenen die het volk (de gevangenen?) moeten redden van hun eigen onwetendheid.(2)

Vergelijking grot/Matrix

Veronderstel een persoon, gevangen in de Matrix. Een persoon die zou vermoeden dat er iets niet in de haak is. Een persoon die - gedreven door zijn nieuwsgierigheid - op zoek is naar de werkelijkheid. Een persoon die de naam Neo draagt.

Stel nu dat deze persoon een manier vindt om zijn ketenen af te slaan: hij neemt de rode pil. Aangekomen in de echte wereld begint de bitterheid van zijn lot hem duidelijk te worden: de echte wereld lijkt niet zo rooskleurig als hij deze had voorgesteld. Hij verlangt terug naar zijn oude leven, waar hij nog werkte als medewerker bij een respectabel softwarebedrijf. Na een tijdje went hij aan de omstandigheden in de echte wereld. Hij krijgt zelfs plichtsbesef: hij stelt zich als taak om alle bewoners van de Matrix te bevrijden van de terreur ervan. Dit echter wel met de grootste zorg: het systeem zal hem als gevaar detecteren, en hem doden als hij niet oppast!

Plato’s boodschap

Als men nu de voorgaande twee paragraven vergelijkt, dan zal men merken dat er onoverkomelijke grote overeenkomsten te vinden zijn: dit kan geen toeval meer zijn! Waar de Matrix Neo’s vijand is, is de grot die van de filosoof. Maar waarom moeten de Matrix en de grot dan bestreden worden? Welk kwaad representeren de Matrix en de grot? Hier komt Plato’s mening over de onvolmaaktheid van onze wereld naar voren. Volgens Plato moet er wel een volmaakte authentieke wereld zijn waar onze wereld zich aan spiegelt. Deze abstracte wereld is de basis van de ideeënleer: Plato’s visie dat iedere aardse vorm een soort oervorm heeft die onveranderlijk is. Ieder object op aarde heeft een soort ziel, zo zegt Plato. Deze ziel is de kern van een object die we eigenlijk allemaal kennen, maar niet altijd kunnen benoemen.(3) Deze oervormen uit de ideeënwereld zijn volgens Plato het volmaakte. De filosoof moet altijd het onherleidbare verlangen te hebben hiernaar te zoeken.

Noten

1. Volgens Plato’s beschrijvingen dragen mensen allerlei stenen en houten figuren van in de vorm van mensen, dieren en objecten op hun hoofd. Deze figuren steken dan net boven de muur uit.
2. Plato was tegen democratie. Volgens hem kon men beter een klein groepje verlichte zielen selecteren voor bestuur, dat veel betere inzichten had dan het gewone volk.
3. Zo weet iedereen wat een stoel is, maar het is in feite onmogelijk om alle soorten stoelen (ligstoelen, vouwstoelen etc.) exclusief (zonder dat er andere objecten zoals bv. banken binnen de definitie vallen) onder één noemer te brengen.