Het Zelf: werkelijkheid of perceptie?

Welke speelruimte heeft het Zelf om zich te ontplooien? Bestaat het Zelf eigenlijk wel? We weten dat, sinds de tijd dat mensen gedachten opschrijven, vragen als deze worden gesteld. Hoewel de mens sindsdien in vele opzichten is veranderd, blijven de vragen even relevant en prangend. Deel 1 van deze cyclus is een beknopte inleiding waarin een idee wordt gegeven van de existentialistische, Boeddhistische en taoïstische visie op het Zelf.

Wij zijn diegene, die wij van onszelf maken

De Franse filosoof Jean-Paul Sartre wordt over het algemeen gezien als de man die 'de vrijheid van het Zelf' predikte. Maar is dat wel zo? In zijn existentialistische verhandelingen sprak hij inderdaad over de mogelijkheid jezelf te ontwerpen. Sterker: je bent daar volgens hem voortdurend mee bezig en kan nooit klaar/verwerkelijkt zijn. Toch bracht hij een aantal grenzen aan in dit 'vrijheidsdenken'. Om te beginnen betoogt hij dat er gedurende je leven een soort 'factsheet' in je hoofd ontstaat, met alle mogelijke wetmatigheden, waarvan jij aanneemt dat ze onomstotelijk waar moeten zijn. En ten tweede heb je te maken met de omstandigheden waarin je verkeert.

De Duitse denker Martin Heidegger zag nog een beperking voor zelfrealisatie. Het verleden. Als een soort vuurpijl zou je verleden jou als het ware afschieten in het heden. Het 'Dasein' dat hij introduceerde koppelt het Zijn van een subject aan de tijd en plaats waarin het zich bevind. Je mogelijkheden om jezelf te verwezenlijken blijven altijd binnen de grenzen van wat noodzakelijkerwijs uit het verleden kan voortvloeien.

In hoeverre zijn wij dan nog vrij om met ons Zelf te doen wat we willen?

Het Ego en de Tao

In veel oude Oosterse filosofieën zoals Boeddhisme en taoïsme, komt het standpunt naar voren van de reductie van het Ego. Het Ego zou slechts bezig zijn het beste voor jezelf te bereiken, ten koste van alle anderen. Boeddhisten proberen door meditatie en een aandachtige manier van leven het stemmetje van hun ego, waar nodig, als een buitenstaander te beschouwen. Het stemmetje kan allerlei rollen aannemen, zoals een medelijden-wekkende of tirannieke rol. Het Ego deinst niet terug om anderen te misleiden, door bijvoorbeeld leugens te gebruiken. Volgens deze denkwijze is met het Zelf niets mis, zolang je het maar niet laat sturen door je Ego.

In het taoïsme neemt de natuurlijke loop der dingen een belangrijke plaats in. De Tao zogezegd. Alles wat tegen die 'natuurlijke weg' ingaat is gedoemd snel gebroken te worden. Vanuit die optiek is van belang dat je steeds met respect omgaat met alle levende organismen. Daarin wordt zelfs zo ver gegaan dat je luistert en respect hebt voor een misdadiger. Je hebt geen oordelen en geen verwijten. Je bent buigzaam en taai als bamboe.
Wat is eigenlijk de rol van het Zelf, als je slechts een radertje bent in het grote geheel? Het idee is dat je door goede daden te verrichten en leeft volgens het ritme van de 'natuurlijke weg' uiteindelijk het beste voor jezelf én anderen bereikt.

Het Zelf in de 21e eeuw

De tijden zijn veranderd. Nog niet zo lang geleden werd veel voor je bepaald. Je ouders zochten een huwelijkspartner voor je. Je werkte in dezelfde sector als je familie. Je was lid van hetzelfde kerkgenootschap. Als vrouw zorgde je voor de kinderen. Je stemde voor dezelfde partij als je familie. Er was geen internet of tv. Alle informatie die nu met een paar muisklikken voorhanden is, was op dat moment veel ontoegankelijker.

Anno 2008 is de dichtheid van huishoudens met internettoegang in Nederland meer dan 90%. Iedereen kan de verhalen van anderen lezen. Er ontstaan online-communities en lotgenotengroepen. De invloed van media is toegenomen, net als het consumentisme. Meer mensen zijn zwevende kiezer. Er wordt veel meer gescheiden. Een begrip als 'jobhoppen' ontstaat. In alle geledingen zie je dat makkelijker wordt overgestapt van het één naar het ander. De honkvastheid en de vaste structuren beginnen af te nemen.

Wat doet deze veranderende omgeving met het Zelf?
Zijn oude existentialistische denkbeelden nog houdbaar?
In hoeverre zijn de Oosterse filosofieën (hier) nog steeds relevant?
Hoe wordt in de Islamitische wereld aangekeken tegen het Zelf?

Dat en meer in 'Het Zelf: werkelijkheid of perceptie?' deel 2