Leven in een Panopticum

Het lijkt bijna een complottheorie, het idee dat de Franse filosoof Michel Foucault had van de toen hedendaagse samenleving. We zijn niet vrij. We zijn gevangen en zijn blind voor de normen die bepaald hebben en nog steeds bepalen wie wij zijn. Deze conclusie is niet zo verassend trouwens, aangezien een beginpunt van Foucault’s denken de vergelijking van die samenleving met een gevangenis was. Echter, zou het een complottheorie zijn, dan niet zomaar een. Het is er eentje die niet de macht toeschrijft aan de illuminati, maar er juist op wijst hoe de schijnbaar machtigen niet de werkelijke macht hebben. Hier ligt dan ook de sleutel voor het probleem waar ik het over ga hebben. Hoe kunnen we nog vrij zijn in een samenleving die zo doordrongen is van het Panopticum?

Het Panopticum

Het Panopticum is de gevangenis die ik hierboven noemde, bedacht en geïntroduceerd door Jeremy Bentham, een Britse filosoof. Hij zocht naar de ideale manier een gevangenis vorm te geven, om zo gemakkelijk mogelijk de gevangen zo goed mogelijk onder controle te houden. De ideale manier was de manier waarvoor de minste moeite nodig was, met een optimaal effect. Volgens Bentham was het gegeven dat de gevangene weet dat hij continu bekeken wordt, genoeg om hem onder controle te houden. Hierbij is het tegelijkertijd onnodig en niet genoeg om de gevangene daadwerkelijk continu in de gaten te houden. Niet genoeg, omdat hij zich er ook van bewust moet zijn dat hij bekeken wordt, en onnodig, omdat hij niet daadwerkelijk bekeken hoeft te worden, zo lang de gevangene maar wel in die veronderstelling is.

Ideale gevangenis

De ideale gevangenis ziet er uit als een ring van cellen naast elkaar en boven elkaar, met een toren in het midden ervan. De toren is er om de gevangen in de gaten te houden, en het is onmogelijk voor de gevangenen om te zien of er iemand in de toren is. Wel zien ze de toren en weten ze dat er mensen in kunnen zijn, en dat deze mensen hen wel zouden kunnen zien. Gevangenen zijn zich er dus van bewust dat iemand ze zou kunnen zien, maar niemand hoeft ze daadwerkelijk in de gaten te houden. Dit is de gemakkelijkste manier om de gevangen onder controle te houden, met een optimaal effect: de gevangene is zich continu bewust van dat hij bekeken kan worden en zal zich dus gedragen.

Psychologie van het Panopticum

Foucault is geïnspireerd door het Panopticum van Bentham en betrekt het op meer dan een gevangenis. Hij gebruikt het als metafoor voor de moderne samenleving en hoe discipline daar een rol in speelt. De psychologie van de gevangenis is dat mensen niet weten dat ze in de gaten gehouden worden, en zich daarom gaan gedragen. Dit functioneert net zo goed in de gevangenis, als het in de gehele samenleving functioneert. Niet alleen gevangenissen, maar ook ziekenhuizen, scholen, fabrieken, elk deel van de samenleving waarin macht van belang is heeft zich door de eeuwen ontwikkeld richting een Panopticum. Denk maar aan het gebruik van beveiligingscamera’s in allerlei gebouwen, op elke hoek van de straat. Er is heus niet continu iemand die naar alle beelden tegelijk kan kijken, maar toch pas je je gedrag erop aan, omdat je niet weet of het toevallig op dat moment wel zo is dat iemand je ziet.

Wat is macht?

Foucault’s begrip van macht is anders dan het algemene, het beeld van een piramide waarin de kleine groep bovenin de rest onderdrukt. Tot zo rond achttienhonderd werkte het wel zo, maar daarna is het veranderd, onder andere door de verspreiding van kennis. Kennis geeft je macht, zoals het niet weten of de bewaker er is, ervoor zorgt dat je minder macht hebt. Macht is niet meer een bezit, maar een middel dat aanwezig is onder de mensen, en dat uitgewisseld wordt tussen hen. Met dit idee van wat macht is, is het beter te begrijpen hoe Foucault zijn idee van het Panopticum nog verder doortrekt. Niet alleen is het onbelangrijk of je daadwerkelijk in de gaten gehouden wordt door een persoon, het idee dat die mogelijkheid bestaat is al genoeg, ook hoeft deze persoon niet deel van een instantie of leider te zijn. Macht komt van alle kanten, dus mensen kunnen gecontroleerd worden door de gehele samenleving, door elkaar. De samenleving kan zichzelf disciplineren.

Macht binnen het Panopticum

Hoe gaat dit dan in zijn werk? Het Panopticum is niet alleen bedoeld voor het controleren van de gevangenen terwijl ze gevangen zijn. Wat in de gevangenis gebeurt, is het bij de gevangene internaliseren van het gevoel dat hij constant in de gaten gehouden wordt. Hierdoor zal hij zich zodra hij vrij is, en hier dus eigenlijk niet meer bang voor hoeft te zijn, toch gedragen, omdat het gevoel blijft. Zo werkt het ook in de rest van de samenleving. Mensen worden bepaalde structuren en regels aangeleerd. Als deze maar zo lang en vaak mogelijk worden herhaald, gaan mensen ze vanzelf internaliseren en zijn ze zich er niet meer van bewust.

ADHD en andere labels

Dit begint al bij jonge kinderen, die leren van hun ouders en op school wat normaal is. En alles wat niet volgens die norm is, wordt gezien als een probleem. Iemand voelt zich pas een volwaardig persoon als hij ‘normaal’ is. Iets helemaal van deze tijd is het plakken van labels op mensen. Deze persoon is druk en heeft ADHD, een afwijking. Een ander is niet sociaal, autistisch misschien. Sommigen kunnen slecht leren en anderen zijn te stil. Elke afwijking van de norm is een probleem. En zodra dit probleem opgemerkt wordt, gaat het systeem er alles aan doen om je weer naar normaal terug te brengen. Is het een lichamelijk probleem, dan gaat dat via een ziekenhuis. Overtreed je regels die de wet voorschrijft, gaat dat via het recht en ben je geestelijk anders, wordt dat je via de psychiatrie wel duidelijk gemaakt. Alles en iedereen moet uiteindelijk weer terug naar de norm, naar normaal. Dat is wat de structurering van de samenleving doet.

Wat is normaliteit?

Hoe komen we aan dit beeld van normaliteit? Dit is geen vast mensbeeld, maar iets wat verandert door de geschiedenis. Een tijd terug viel onder normaliteit bijvoorbeeld blank en heteroseksueel. Toen dat de norm was, was het bijna onmogelijk voor mensen om hier anders over te denken. Zoals we nu niet kunnen begrijpen waarom mensen het vroeger niet onrechtvaardig vonden buitenlanders als slaven te houden, konden zij zich niet voorstellen hoe dat niet zo kon zijn. Als iets zo normaal gevonden wordt, is het moeilijk te zien dat je er ook voor kunt kiezen het er niet mee eens te zijn.

Homoseksualliteit

Minder lang geleden was de emancipatie van de homoseksuelen, die nu vooral in andere landen nog steeds erg actueel is. Daarvoor kon men zich niet voorstellen dat homoseksualiteit getolereerd kon worden, het was een probleem. Veel Nederlanders van mijn generatie kunnen zich daar al weinig bij voorstellen. Normen veranderen en blinde vlekken worden pas daarna zichtbaar.
Blindheid heeft niet alleen te maken met grote controversiële problemen, maar ook ons dagelijks leven. Als je denkt dat mensen zelf kiezen wat ze in de winkel kopen, heb je het mis. De markt komt niet tegemoet aan onze behoeftes, maar creëert ze juist. Dit hebben de meeste mensen echter niet door. We hebben het idee dat we vrij en autonoom zijn, maar we doen precies wat de markt van ons wil. Oftewel, wat mensen van ons willen, want de markt zelf oefent zelf geen macht uit, maar is een product van wat mensen doen.

Wij zijn de gevangenen van het Panopticum

Alle instituties en structuren die gemaakt zijn om mensen te disciplineren, houden ons gevangen. En er is niet iemand, of een groep personen, die deze regels gemaakt heeft. Ze zijn gecreëerd door alle uitwisseling van macht die al heeft plaatsgevonden en nu zitten we erin verstrikt. We zitten allemaal vast in het Panopticum omdat we continu worden gecontroleerd door regels en sociale normen. Maar we weten het niet. We denken dat de structurering van de samenleving niet op een andere manier kan, logisch is zoals hij is, omdat we hem nu eenmaal zoals hij is geïnternaliseerd hebben. Het is moeilijk om buiten deze kaders te denken.

Vegetarisme

Dit is een verschijnsel waar ik me vaak van bewust ben. Bijvoorbeeld ben ik vegetariër en voldoe ik op deze manier niet aan de norm. Ik zie het vlees eten of niet vlees eten als een keuze waarvan veel mensen niet ervaren dat ze hem hebben. Van de meeste mensen hoor ik dat ze het doen omdat het normaal is. Het hoort toch zo? Daarnaast, al zijn ze het soms redelijk met me eens, dan nog kost het tijd en moeite om je eigen keuzes te maken, en dat is iets wat sommige mensen dan toch niet over hebben voor hun vrijheid. Mensen kan niet verteld worden hoe ze gevangen zitten, ze moeten het zelf zien, pas dan kunnen ze er iets aan doen. Nu is dit vegetariër zijn een redelijk controversieel standpunt, waardoor het dus moeilijk is te zeggen of andere mensen geen keuzes maken, of gewoon een andere keuze dan ik hebben gemaakt. Laat me dit dan nog eens duidelijk maken met een ander voorbeeld.

Schoenen dragen

In de warme helft van het jaar loop ik op blote voeten rond buiten, gewoon, omdat dat prettig is. Mensen vinden dat raar. In Utrecht ben ik nog nooit iemand tegengekomen die hetzelfde doet. Maar het is een optie die je hebt, om niet altijd schoenen aan te hebben. En al zal niet iedereen het prettig vinden, ik kan me toch niet voorstellen dat ik de enige ben. Natuurlijk zijn er bezwaren, zoals de kans dat je in iets scherps stapt en het feit dat je voeten vies worden. Maar dit eerste is me werkelijk nog nooit gebeurd en je wassen lijkt me iets wat je hoe dan ook moet doen. Mensen willen niet van me aannemen dat het schoenen dragen slechts een gewoonte is, zelfs niet als ik ze vertel dat mensen in Nieuw Zeeland het niet doen.

Oh, en denk er eens aan hoe het zou zijn om als vrouw je benen niet meer te scheren.
 

Hoe ontsnappen we het Panopticum?

Goed, er zijn genoeg voorbeelden uit mijn dagelijks leven, maar ik denk dat mijn argument wel duidelijk is. De vraag is: Hoe ontsnappen we aan de disciplinering en controlering? Foucault noemt de tegenmacht zelfzorg. Dit is geen manier om aan macht te komen, macht is nooit een bezit, maar een manier om te experimenteren met nieuwe vormen van het discours. Hierbij is het belangrijk om je erg bewust te zijn van keuzes. Het is vaak moeilijk te zien dat er keuzes zijn die we kunnen maken, en zolang we dit niet zien, hebben we ook niet de vrijheid om te kiezen. En openstaan voor verandering en vernieuwing, biedt weerstand aan een disciplinerende macht. Dit alles hoeft niet meteen op grote schaal te gebeuren, liever niet zelfs. Grote dingen die in de samenleving gebeuren, daar kun je het wel of niet mee eens zijn, maar daar heb je geen controle over. Wel kun je kiezen om keuzes te maken binnen een context waarin je controle hebt. Stel je eigen grenzen stelt over wat je wel en niet wilt in je eigen leven met de mensen met wie jij direct te maken hebt. Zodra meerdere mensen hetzelfde doen als jij, kan zelfs deze macht samenkomen. Hij komt dan van beneden uit de piramide in plaats van boven.

Controle over jezelf

Laat ik dan teruggaan naar de vraag die ik aan het begin van dit artikel stelde. Hoe kunnen we nog vrij zijn in een samenleving die zo doordrongen is van het Panopticum? Eerst heb ik geïllustreerd wat het Panopticum inhoudt, en hoe het dan zo in onze samenleving geïntegreerd is. Onze vrijheid wordt erdoor beperkt en dit is iets waar veel mensen zich absoluut niet bewust zijn. Maar het is toch mogelijk voor ons om vrij te zijn in een significante mate. Je kunt controle over de persoon die je bent hebben en invloed uitoefenen op de samenleving zoals hij is, als je dit maar op de juiste schaal doet. Verbeter de wereld, begin bij jezelf.